اگر از ما بپرسند علت زخم معده و اثنی عشر چیست، ممکن است به عادت های بد غذایی مانند مصرف غذاهای ادویه دار، قهوه یا الکل اشاره کنیم. اما با وجود تعجب بسیار، باید گفت آنچه می خوریم و می نوشیم نقش اصلی را در ایجاد زخم ندارد. به عبارت دیگر باید نگرش جدیدی نسبت به زخم های گوارشی پیدا کنید. زخم گوارشی یا به زبان علمی «اولسرپپتیک» قرن هاست که انسان را گرفتار کرده و علت دقیق آن نیز تا چند وقت پیش نامعلوم بود.
دکتر «مارشال» پس از دو سال ناکامی علمی، گام نهایی را با نوشیدن ظرفی از مایع حاوی یک میلیارد باکتری برداشت. یک هفته بعد او دچار علائم ناراحتی معده شد و 10 روز بعد آندوسکوپی معده او نشان داد که بافت معده و او به واقع ملتهب است و «هلیکوپتر پیلوری» در آن جایگزین شده است. خوشبختانه دکتر «مارشال» کاملا بهبود پیدا کرد و به پژوهش هایش ادامه داد و هر دو محقق زنده و سرحال باقی ماندند تا در 3 اکتبر سال 2005 به خاطر پژوهش راهگشای شان جایزه نوبل در فیزیولوژی یا پزشکی را دریافت کردند.
ملاقات با میکروب زخم آفرین
معده شما یکی از بهترین جاها برای رشد یک میکروب است. درواقع «
هلیکوباکتر پیلوری» تنها باکتری است که می تواند در معده زنده بماند و رشد کند.
این باکتری بقای خود را مدیون خواص متعددی است که توضیح دهنده قدرت سازگاری منحصر به فرد آن است؛ اول اینکه این میکروب به مقدار کمی اکسیژن برای ادامه حیات نیاز دارد، یعنی حدود یک پنجم مقداری که انسان ها به آنها نیاز دارند، دوم اینکه شکل مارپیچی آن به این باکتری اجازه می دهد در میان لایه مخاطی پوشاننده پوشش معده خود را وارد کند، سوم اینکه این باکتری حداکثر هفت پروتئین شلاق مانند دارد که از انتهای باکتری بیرون زده اند و آن را درون لایه مخاطی حرکت می دهند و چهارم اینکه این باکتری دارای گیرنده های مخصوصی است که به آن امکان می دهد راه خود را در میان مخاط بگشاید و به سلول های پوشش معده بچسبد.
«هلیکوباکتر پیلوری» یک خاصیت دیگر هم دارد که از همه مهم تر است. این باکتری می تواند مولکول «اوره» (ماده شیمیای که در بافت ها و مایعات بدنی انسان وجود دارد) را تجزیه کند. این فرآیند باعث ایجاد آمونیاک و دی اکسید کربن می شود و که غلاف ابرمانندی در اطراف باکتری به وجود می آورد و اسید معده که باکتری های معمولی را می کشد، از آن حفاظت می کند. این توانایی برای شکستن اوره امتیاز بزرگی برای «هلیکوباکتر پیلوری» است، اما پزشکان این خاصیت را به امتیازی باری خودشان بدل کرده اند به این ترتیب که با «آزمون تنفسی اوره» وجود عفونت با این باکتری را تشخیص می دهند.چه کسی هلیکوباکتر می گیرد؟
براساس بهترین تخمین ها حدود نیمی از جمعیت جهان به «هلیکوباکتر پیلوری» آلوده هستند و این میزان شیوع، آن را شایع ترین عفونت باکتریایی در انسان ها می سازد. از آنجایی که این ارگانیسم تنها از طریق آب و غذایی که با مواد مدفوعی عفونی انسان آلوده شده باشند، منتقل می شود، عفونت یا «هلیکوباکتر پیلوری» بیش از همه در مناطقی شایع است که ازدحام جمعیت، بهداشت نامناسب و عدم رعایت کافی نظافت وجود داشته باشد. در کشورهای رو به توسعه شیوع عفونت با این باکتری در یک کشور بر حسب سن و وضعیت اجتماعی- اقتصادی متفاوت است.
در امریکا حداکثر 50 درصد از افراد سالمند دارای این باکتری هستند که در دوران کودکی شان که زندگی سخت تر بود، این باکتری را کسب کرده اند. اما تنها 20 درصد کودکان کم سن در حال حاضر این باکتری را دارند.هلیکوباکتر چگونه آسیب می رساند؟
این باکتری انواع مختلفی از سموم را ایجاد می کند که گلبول های سفید را تحریک می کند تا پروتئین های کوچکی (سایتوکاین ها) را تولید کنند. این مواد به نوبه خود چرخه التهاب را بیشتر تشدید می کنند. گرچه هر کسی که «هلیکوباکتر پیلوری» داشته باشد، دست کم درجاتی از گاستریت را دارد. ولی اکثریت این افراد بدون علامت هستند و حالشان خوب باقی می ماند. این باکتری هاب رای سالیان زیادی در بدن زندگی می کنند و در اغلب موارد افرادی که مبتلا به آنها می شوند دچار زخم معده و علائم دیگر نمی شوند. پزشکان به طور قطع نمی دانند که چرا تنها تعدادی از افراد پس از ابتلا به میکروب معده، زخم معده و غیره م یگیرند.
اما حداکثر 3 درصد افراد مبتلا به «هلیکوباکتر پیلوری» دچار زخم پپتیک در معده یا دوازده (بخشی از روده که درست پس از معده قرا ردارد) و نوعی «سرطان لنفاوی (لنفوم) با درجه پایین» به نام MALT می شوند. سیگار کشیدن خطر زخم های گوارشی و سرطان های مربوط به «هلیکوباکتر پیلوری» را افزایش می دهد و همچنین درمان آنتی بیوتیکی این عفونت را مشکل تر می کند. رژیم غذایی حاوی مقدار زیاد نمک، غذای دود داده شده و غذاهای کنسرو شده خطر سرطان معده را می افزایند و بالعکس غذاهایی که حاوی ویتامین ها و سایر مواد آنتی اکسیدان هستند، ظاهرا این خطر را می کاهند.
عفونت با «هلیکوباکتر پیلوری» پس از سال ها ممکن است به «گاستریت آتروفیک» بیناجمد؛ عارضه ای که در آن پوشش درونی معده نازک می شود و مقدار کافی اسید تولید نمی کند تا ویتامین B12 را از غذا آزاد کند. پزشکان توفاق دارند که «هلیکوباکتر پیلوری» در ایجاد «بیماری ریفلاکس معدی- روده یی» (GERD) بازگشت محتویات اسیدی معدی با داخل مری که باعث سوزش سر دل می شود، نقشی ندارد- برعکس، اختلاف نظر در اینجا در این باره است که آیا «هلیکوباکتر پیلوری» ممکن است درواقع با کاهش اسید معده در مقابل ریفلاکس محافظت ایجاد کند. برخی شواهد همچنین «هلیکوباکتر پیلوری» را به سایر بیماری ها از کم خونی و فقر آهن گرفتن تا مشکلات پوستی و خونی، میزان پایین کلسترول خوب HDL خون و تصلب شرایین ارتباط داده اند. پژوهش های بیشتری مورد نیاز است تا تعیین کند آیا این ارتباط ها واقعا وجود دارند یا نه.
وقتی صحبت از عفونت می شود، همه به یاد آنتی بیوتیک و علاج فوری می افتند. این شیوه برای بسیاری از باکتری ها موثر است، اما نه برای «هلیکوباکتر پیلوری» که توانایی غریبی برای مقاوم شدن به آنتی بیوتیک ها دارد. خوشبختانه پزشکان می توانند با استفاده از درمان ترکیبی آنتی بیوتیک بر این مشکل فائق آیند. بسیاری از برنامه های درمانی در دسترس هستند؛ در همه آنها ترکیبی از دست کم دو آنتی بیوتیک به علاوه یک یا چند داروی خنثی کننده اسید به کار می روند.
برخی از داروهایی که معمولا مورد استفاده هستند، شامل: آموکسی سیلین، کلاریترومایسین، مترونیدازول، تتراسایکلین، اومپرازول، بیسموت ساب سالیسیلات و رانیتدین بیسموت سیترات تعدادی از داروهایی هستند که پزشک معالج به صورت ترکیبی برای درمان میکروب معده آن را تجویز می کند.
بسیاری از داروهای مهارکننده پمپ پروتون در دسترس هستند و می توان آنها را جایگزین اومپرازول کرد. بیسموت ساب سالیسیلات؛ گرچه بیسموت یک آنتی بیوتیک نیست، اما می تواند هلیکوباکتر پیلوری را در معده از بین ببرد. این دارو همیشه با دو آنتی بیوتیک همراه می شود.
مشکل عمده پزشکان در درمان هلیکوباکتر پیلوری مقاومت بالای این میکروب به آنتی ببوتیک های تجویزی است. بنابراین لازم است که پس از اتمام داروها به خصوص در صورت تداوم علایم، بیمار دوباره به پزشک خود مراجعه کند تا با انجام آزمایش از ریشه کن شدن میکروب اطمینان حاصل کند. رایج ترین رژیم درمانی تجویز آموکسی سیلین، کلاریترومایسین و اومپرازول برای 7 تا 14 روز است.
در یک ترکیب رایج دیگر تنها مترونیدازول به جای آموکسی سیلین تجویز می شود. یک رویکرد دیگر تجویز تتراسیکلین، مترونیدازول، بیسموت و اومپرازول برای دو هفته است. البته رژیم های درمان متعدد دیگری نیز به وسیله متخصصان پیشنهاد شده اند. شواهد نشان می دهند که «هلیکوباکتر پیلوری» برای هزاران سال همزیست انسان ها بوده است، اما پزشکان تازه به حضور آن پی برده اند.تشخیص
آسان ترین راه تشخیص «هلیکوباکتر پیلوری» انجام یک آزمایش خونی است که می تواند پادتن ها یا آنتی بادی هایی را شناسایی کند که در پاسخ به عفونت تشکیل می شوند. به رغم آسانی انجام ازمایش خون، این شیوه دارای دو محدودیت است؛ اول اینکه نمی تواند میان یک عفونت فعال که باعث بیماری می شود و یک عفونت نهفته که علائمی ایجاد نمی کند، تفاوتی قائل شود و دوم اینکه آزمایش خون نمی تواند بگوید که آیادرمان باعث معالجه بیماری و ریشه کنی باکتری شده است یا نه، چرا که پادتن های ضدباکتری مدت ها پس از نابودی آن در خون باقی می مانند. با این وجود اگر میزان پادتن قبل از درمان بسیار بالا باشد، نشان دهنده عفونت فعال است، د رحالی که کاهش شدید پس از درمان بیانگر موفقیت آن است.
جدود 94 درصد بیماران دارای عفونت فعال «هلیکوباکتر پیلوری» آزمایش مدفوع مثبت است و در اگر درمان موفقیت آمیز باشد، نتیجه آزمایش تقریبا همه این افراد یک تا چهار هفته پس از درمان منفی می شود.
آزمون قدیمی تر بر توانایی «هلیکوباکتر پیلوری» در تجزیه اوره متکی است. «آزمایش تنفسی اروه» یک شیوه سریع، دقیق و ایمن برای شناسایی «هلیکوباکتر پیلوری» است و از آنجایی که تنها باکتری های فعال را شناسایی می کند، می تواند برای آزمایش معالجه باکتری به کار رود. اما قدیمی ترین آزمایش برای «هلیکوباکتر پیلوری» یک شیوه تهاجمی است که استاندارد طلایی باقی می ماند.
درواقع آندوسکوپی برای مستند ساختن عفونت خود القا شده دکتر «مارشال» در سال 1984 مورد استفاده قار رگرفت. همه بیمارانی که در معرض خطر سرطان معده هستند، باید تحت آندوسکوپی قرار گیرند؛ برای تشخیص سریع می توان نمونه بافت معده را از لحاظ وجود آنزیم «هلیکوباکتر پیلوری» که اوره را تجزیه می کند، مورد آزمایش قرار داد.
متخصصان آسیب شناسی با استفاده از میکروسکوپ و رنگ آمیزی های مخصوص می توانند خود باکتری را نیز در مخاط معده بینند و آن را از لحاظت حساسیت به انواع پادتن های مورد آزمایش قرار دهند.
