عسل یکی از شیره های بسیار مقوی و خوشمزه می باشد که از شهد گل ها توسط زنبور ها تهیه می شود. در این مقاله از دکتر سلام می خواهیم شما عزیزان را با انواع عسل و راه های شناسایی عسل طبیعی از تقلبی آشنا کنیم. حتما با ما همراه شوید.
عسل یک ماده غذائی بسیار مغذی و مقوی و شهدی شیرین و غلیظ است که زنبور عسل پس از تغذیه از گیاهان مختلف، آن را می‌سازد.
اغلب عسل به رنگ‌های سیاه، قهوه‌ای روشن و تیره، به رنگ عقیق و سرخ مایل به زرد، سبز یشمی و… است؛ در این مطلب با نحوه تشخیص «عسل طبیعی» از عسل تقلبی آشنا می‌شویم.
پائیز و زمستان، فصل تهاجم بیماری‌ها و فصل پناه جستن انسان‌ها به روشهای درمانی است؛ از مهم‌ترین دواها برای شفا، «عسل» است، عسل یک ماده غذائی بسیار مغذی و مقوی و شهدی شیرین و غلیظ است که زنبور عسل پس از تغذیه از گیاهان مختلف، آن را می‌سازد.
عسل در قرآن کریم
خداوند هم قرآن کریم و هم عسل را شفابخش نامیده است؛ قرآن کریم در آیه 57 سوره یونس می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءتْکُم مَّوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّکُمْ وَشِفَاء لِّمَا فِی الصُّدُورِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِینَ»؛ ای مردم به یقین براى شما از جانب پروردگارتان اندرزى و درمانى براى آنچه در سینههاست و رهنمود و رحمتى براى مؤمنان آمده است.
و در سوره نحل آیات 68 و 69 به خواص شفابخش عسل (honey)اشاره میکند: «وَأَوْحَى رَبُّکَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبَالِ بُیُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا یَعْرِشُونَ. ثُمَّ کُلِی مِن کُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلًا یَخْرُجُ مِن بُطُونِهَا شَرَابٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِیهِ شِفَاء لِلنَّاسِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لِّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» «و خداوند به زنبور[ان] عسل وحی کرد که در کوهها و درختان و بلندی ها منزل گیرید. سپس از همه میوه‌ها بخورید و راههاى پروردگارت را فرمانبردارانه بپوىید [آنگاه] از درون [شکم] آن شهدى که به رنگهاى گوناگون است بیرون مىآید در آن براى مردم درمانى است. راستى در این [زندگى زنبوران] براى مردمى که تفکر مىکنند نشانه [قدرت الهى] است؛ قرآن کریم در آیات دیگری از زنبور به عنوان یک نشانه الهی یاد میکند که برای پرهیز از تفصیل بحث به آنها نمی‌پردازیم و به تبرک همین دو آیه کفایت می‌کنیم.
اعجاز عسل
نگارنده سالهاست با معجزه عسل آشنا شده و با تجربه آن، از خواص آن در درمان سریع و ثمربخش بیماری‌های متنوع حیرت‌زده شده‌ام؛ با تغذیه عسل و ترکیب آن با مواد غذائی دیگر، میتوان به پیشگیری بسیاری از بیماری‌ها پرداخت همچنین از عسل یا ترکیبی از آن میتوان به عنوان «ضماد» بسیاری از بیماری‌های جلدی و سوختی‌ها را درمان کرد که تشریح آن فرصت مبسوط دیگری می‌طلبد.
طبیبان و حکما از دیرباز به اهمیت عسل واقف بودند و در طب اسلامی مباحث مبسوطی درباره خواص درمانی عسل آمده است. «ابوعلی‌سینا» در کتاب «قانون» پزشکی خود، نسخه‌های زیادی با عسل و موم تجویز کرده است.
وی میگوید: «عسل در طولانی کردن عمر و حفظ قدرت و توان انجام کار در سنین بالای عمر، کارآمد و مؤثر است» و در ادامه میگوید: «اگر میخواهید جوانی خویش را مصون دارید عسل
خورید. کسانی که سن آنها از 45 فراتر میرود، باید به طور منظم عسل را به خصوص با گردوی کوبیده میل کنند.»
مخلوط عسل با آرد برای جراحات سطحی به خصوص به صورت ضماد مفید است. بیماری‌های ریوی و مراحل اولیه بیماری سل را میتوان با مخلوطی از «عسل و گلبرگ گل سرخ»، درمان نمود. این مخلوط اگر هنگام صبح و قبل از ظهر میل شود، بهترین نتیجه را خواهد داشت. عسل به مقدار کم در درمان بیخوابی نیز کاربرد دارد؛ اگر عسل را گرم کرده و به طور مکرر روی زخم تازه بمالند، آن زخمها را زود به هم میآورد .اگر آن را با نمک مخلوط نموده و به طور مکرر بر لکههای کبود بمالند، درمان کننده است.
به گفته استاد حسین خیراندیش؛ رئیس موسسه تحقیقات حجامت ایران، تعدادی از جانبازان حادثه آتش سوزی مسجد ارگ تهران، که پزشکان متخصص سوختگی از درمان آنها ناامید بودند، با عسل درمان شده و مراحل درمان آنان ثبت و به تأیید پزشکان رسیده است.
طبیعت عسل گرم است. از این رو برای درمان بسیاری از بیماری‌های سرد مانند عوارض ناشی از سودا و بلغم می‌تواند مفیسد باشد. با تغذیه عسل یا ترکیبی از آن با گیاهان داروئی یا میوه‌ها، میتوان بسیاری از بیماری‌های عصبی، روحی، گوارشی و عفونی را درمان نمود. اما از همه اینها مهم‌تر آشنائی با یک عسل خوب است. فعلاً فرض می کنیم برای افزودن به سفره غذائی یومیه خود نیازمند آشنائی با عسل خوب هستیم.
عسل چیست
عسل شهدی شیرین، غلیط و چسبناک است که نوعی زنبور آن را تهیه میکند؛ زنبور عسل، بر اساس استعداد غریزی و خداداد خویش، گل‌های مفید و شفابخش را دست چین کرده و عصاره آن را گرفته و پرورانده و به انسان هدیه می‌دهد. این هدیه، سرشار از مواد غذایی حیات‌بخش است و می‌تواند بسیاری از نیازهای غذایی انسان را برطرف کند. زیرا زنبور، بهرتین املاح و ویتامین‌های گیاه را که در گل تجمع کرده، دریافت میکند و آن را به شکل شهدی می‌پروراند که قابلیت جذب فوق العاده‌ای در خون آدمی دارد؛ چنانکه در آیه 69 سوره نحل هم به آن اشاره شد و در بازار هم دیده می‌شود، عسل‌ها رنگ‌های گوناگونی دارند. این رنگ‌های گوناگون حاصل تغذیه زنبور از گیاهان مختلف است.
در بازار ایران، اغلب عسل به رنگ‌های سیاه، قهوه‌ای روشن و تیره، به رنگ عقیق و سرخ مایل به زرد، سبز یشمی و… است. تا حدودی از رنگ عسل میتوان به نسبت عسل با محیطی که زنبور در آن زیسته آشنا شد. همچنین عطر و بوی عسل نواحی مختلف، متنوع است. عسل زنبور کوهستان‌های پر درخت جنگل‌های مازندران، گیلان، جنگل‌های حیران و نواحی کوهستانی اردبیل، رنگی سیاه و تیره دارند.عسل زنبوری که از باغات میوه در کوهستان‌های آذربایجان غربی، تغذیه میکند، اغلب «سرخ مایل به زرد» است. زنبورهایی که از نواحی «استپ» به ویژه از «گون» تغذیه می‌کنند، مانند کوهستان‌های طالقان، الموت، خمین، گلپایگان و… به رنگ «سبز مایل به یشمی» است. عسل نواحی کاشان، قمصر، نیاسر و… همانند گل‌های محمدی «سرخ» و «معطر» هستند.
عطر، طعم و خواص تغذیه‌ای و درمانی این عسل‌ها، کمی متفاوت است مثلاً عسل سیب یا عسل گون، برای برخی از بیماری‌ها اثربخشی بیشتری دارند. ورود به جزئیات امّا تخصص فوق‌العاده‌ای می خواهد که فراتر از حوصله این بحث است.
عسل خوب و بد و انواع آن
ابن سینا میگوید: «عسل بسیار خوب آن است که کاملا شیرین و خوشبو بوده و رنگش متمایل به سرخی باشد.» کیفیت و اثربخشی عسل خوب و طبیعی چندین برابر عسل نامرغوب و مصنوعی است البته پیشنهاد می‌شود حتی اگر عسل خوب و نامرغوب در دسترس ندارید، دست از عسل نامرغوب هم برندارید زیرا در تولید همان عسل نامرغوب هم از فرآیند تولید عسل طبیعی استفاده شده یا عسل طبیعی در آن مخلوط شده است و می‌تواند تا حدودی آثار عسل را در خود داشته باشد.
اما عسل مصنوعی استفاده نکنید و به جای آن، برای تغذیه انواع شیره‌ها و شهدهای طبیعی دیگر مانند شهد خرما و شیره انگور و کشمش را به سفره غذائی خود اضافه کنیدخوب است. اما فراموش نکنید که عسل خوب و طبیعی را زنبور با وحی الهی برای شما تهیه کرده است اما عسل تقلبی را شیادان با وسوسه‌های شیطانی و برای سودجوئی ظاهری تهیه کرده‌اند. آنچه زنبوردار زحمتکش و مومن با پایه غرایز خدادادی زنبور به شما عرضه کرده تا آنچه یک شیاد عرضه میکند، ارزش غذائی و درمانی مساوی ندارد؛ در ادامه به انواع عسل خوب و بد اشاره کنیم.
الف: بهترین عسل، عسلی است که زنبور آن هم زیستی طبیعی و بدون دخالت انسان داشته است. این زنبور در کوهستان‌ها شکاف صخره‌ها و درخت‌ها، لانه ساخته و کارخانه عسل‌سازی خود را بدون مراقبت و دخالت انسان ترتیب می‌دهد. نمونه این عسل‌ها را گروههایی از افراد با تجربه در صخره نوردی و گردآوری عسل، جمع کرده و در بازارها عرضه می کنند. قیمت این نوع عسل، به دلیل محدودیت آن و دشواری گردآوری آن، بسیار بالاست. به دلیل محدودیت وجود آن در بازار و قیمت بالای آن، استفاده معمول آن برای خانواده‌ها به‌صرفه و آسان نیست. ممکن است برخی از عسل‌هایی که بدین نام در بازار فروخته می‌شود هم از این جنس نباشد به همین دلیل توصیه می‌کنیم در تهیه آن حتماً به افراد مطمئن مراجعه کنید. گاه شیادان با افزودن قیمت کالای نامرغوب مردم را فریب می‌دهند. لزوماً قیمت بالا نشانه خوبی عسل نیست. من سالهاست عسل‌های خوب و طبیعی با قیمت نسبتاً پائین تهیه می‌کنم.
ب: عسل خوب، که برای استفاده معمول میتوان بدان دسترسی داشت، عسلی است که زنبور آن را زنبورداران پرورش می‌دهند و آن را در کندوها و اقلیم‌های مناسب نگه‌داری می‌کنند و زنبور با تغذیه طبیعی، به تهیه عسل اقدام میکند.
ج: عسل نامرغوب و تقلبی، به دو روش تهیه می‌شود.
در روش نخست، زنبور همچنان در فرآیند تولید دخالت دارد. در این روش به جای تغذیه طبیعی زنبور، به آن ترکیبی از مواد غذائی مصنوعی می‌خورانند و زنبور با وجود این تغذیه غیرطبیعی، با پردازش طبیعی محصول خود را عرضه میکند. این نوع عسل بازهم مفیدتر از عسلی است که در روش دوم تهیه می‌شود.
در روش دوم، که ساده‌تر است زنبور از نیمه راه دخالتی ندارد. یا حتی ممکن است زنبوردار زحمتکش، همه در فرآیند تولید عسل نامرغوب نقشی نداشته باشد و واسطه‌ها عسل مرغوب او را به عسل نامرغوب تبیدل کنند. در این روش، مقداری از عسل خوب و طبیعی، با موادی شیرین دیگری مانند شیره انگور، شیره خرما، شیره کشمش، توت و… یا ترکیبی از مواد گلوکزی مثل آب و قند، قند و آبمیوهها، عسلک و… مخلوط می‌کنند.
د: عسلی که اصل نیست؛ بدترین نوع عسل، چیزی است که 100 درصد مصنوعی بوده و اصلاً عسل نیست و یک شهد تقلبی است. در این روش، شهد تقلبی متشکل از مواد گلوکزی را که از انواع شهدها، شربت‌ها قند، آبمیوهها، شیره نیشکر و یا میوه‌هایی مانند خرما، خربزه، هندوانه، کدو، توت و … را با تغلیظ آب به طریق مصنوعی و صنعتی تهیه می‌کنند. خوشبختانه این نوع عسل، در کشورهای صنعتی تهیه می‌شود و کمتر در ایران به تولید آن توجه شده است. در بازارهای ایران، اغلب عسل‌های نامرغوب به دو روشی که در بالا ذکر کردیم ساخته می‌شوند و بدین ترتیب اندکی از خواص عسل خوب را دارا هستند.
روش شناسایی عسل خوب و مرغوب
تنوع عسل خوب و مرغوب در اقلیم‌های مختلف، از گذشته شناسائی عسل خوب را دشوار می‌کرد. حال با ورود عسل نامرغوب به بازار و طمع‌ورزی افراد سودجو، این شناسائی مهارت ویژه‌ای می‌خواهد؛ برخی گمان می‌کنند طعم، رنگ، میزان چسبندگی، میزان رطوبت، شعله‌ور شدن یا نشدن، شکرک زدن یا نزدن و… نشانه‌های خوبی برای شناسائی عسل مرغوب است اما این نشانه‌ها هیچکدام قطعی نیست زیرا طعم، رنگ و میزان رطوبت عسل، رابطه مستقیمی با محیطی که زنبور در آن تغذیه کرده، دارد.
اگر تجربه کافی برای شناسائی عسل خوب ندارید، فعلاً به مشخصات و استانداردهایی که نهادهای مسئول برای تولید کنندگان محصولات عمده، تعریف کرده‌اند اکتفا کنید. آزمایشگاه‌های معتبر برای تشخیص خلوص عسل و محاسبه میزان قند افزودنی به آن به مصرف‌کنندگان کمک می کنند. هنگام خرید عسل می توانید به پروانه‌های بهداشتی صادره از سازمان دامپزشکی کشور، پروانه بسته‌بندی از وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و یا پروانه استاندارد توجه کنید.
البته نشان‌های شرکت‌های مشهور لزوماً محصولات خوب عرضه نمی کنند. به علاوه بسیاری از محصولات طبیعی و خوب، نشان و علامت نهادهای مسئول یا تولیدکنندگان مشهور را ندارند. بنابراین اگر به فروشگاه‌های معتبر و افراد امین دسترسی دارید، برای تهیه عسل به آنها مراجعه کنید تا خودتان به شناسائی عسل خوب مهارت یابید.
به قول دکتر «اسفندیار رشید‌زاده» عسل‌شناس و زنبوردار نمونه کشور «برای مصرف‌کننده یک راه بیشتر برای تشخیص عسل وجود ندارد؛ آن هم استفاده از ابزارهایی است که بدن در اختیارش گذاشته است. با چشمانش شکل ظاهری عسل را ارزیابی میکند، با بینی اش آن را بو میکند، با زبانش آن را مزه‌مـزه میکند اگر مجموعه باب طبعش بود، اگر عسل به‌خصوص عطر و طعم گلها را داشت این عسل، عسل واقعی (طبیعی) است و ارزش آن را دارد که بهای آن را در حد معقول بپردازد.»
در ادامه به چند روش ساده‌تر برای شناسائی عسل مرغوب اشاره می‌کنم. اما یادآوری می کنم که اولا به یکی از این روش‌ها، نباید کفایت کرد. در ثانی، به دلیل تنوع محصولات مرغوب به دلیل محیط‌های اقلیمی متفاوت، ممکن است یک محصول مرغوب مشکوک جلوه کند.
الف: میزان چسبندگی
عسل خوب، چسبندگی فوق‌العاده‌ای دارد. این میزان را به چند روش میتوان آزمود.
1. انگشتان سبابه و شصت، را به عسل آغشته کنید و با باز و بسته کردن آنها میزان چسبندگی را امتحان کنید.
2. دو ظرف برای آزمایش انتخاب کنید. یک ظرف همراه با عسل که مانند پارچ یا مجرای سرریز آن باریک و نازک باشد، و ظرف دیگر که عسل را در آن بریزید. ظرف عسل را با ارتفاع حدود یک متر سرازیر کنید و یک رشته نازک عسل را به ظرف دوم سرازیر کنید. عسلی که مرغوب باشد و چسبندگی فوق العاده داشته باشد به صورت یک نخ، سرازیر می‌شود و تا ظرف پائینی برسد از ظرف بالائی دل نمی کند. اما شهد یا عسل نامرغوب «تلاپ»، «تلاپ» فرو می‌افتد.
3. یک ظرف شیشه‌ای ساده مثل لیوان را پر از آب سرد کنید. توجه داشته باشید که آب حتماً سرد و خنک باشد و ولرم نباشد، با یک قاشق مقداری عسل را از ارتفاعی بالاتر از لیوان، به آب بیفزایید. عسل مرغوب، به صورت یک رشته درون آب می‌ریزد و مانند طناب در قاعده لیوان جمع می‌شود و مدت مدیدی به همان حالت باقی می‌ماند و طعم آب سرد را شیرین نمی‌کند. اما شهد یا عسل نامرغوب، در این حالت، در اندک زمانی با آب سرد مخلوط می‌شود و رنگ و طعم شهد آرام آرام به کل آب سرایت میکند. عسل نامرغوب، درست مانند شهدی که برای تهیه شربت ساخته شده است، آب را شیرین میکند.
ب: پایداری ویژگی‌ها
عسل خوب و طبیعی، ویژگی‌های خود را در حالت طبیعی از دست نمی‌دهد. این حالت به چند روش قابل آزمایش است.
1. یک ظرف عسل خوب و طبیعی، رنگی یکنواخت دارد؛ اگر یک واحد از آن را جدا کنید، همانند بقیه ظرف عسل، یک میزان چسبندگی، رنگ، طعم و وزن دارد؛ غیر ممکن است وزن مخصوص یک سانتی‌متر مکعب از یک ظرف عسل طبیعی، از وزن مخصوص بقیه ظرف بشتر یا کمتر باشد حال آنکه ممکن است دیگر شهدها و عسل‌های نامرغوب وزن مخصوص، رنگ و طعم یکنوتختی نداشته باشند.
2. با گذشت زمان، میزان چسبندگی، میزان شیرینی، میزان مغذی بودن، طعم و عطر عسل طبیعی، تغییر نمی‌کند.
3. عسل طبیعی، کپک نمی‌زند و فاسد نمی‌شود. گزارش شده که در اهرام مصر، عسل‌های بازمانده از هزاران سال پیش، همچنان سالم و قابل استفاده بوده‌اند.
4. البته گرمای زیاد یا سرمای زیاد بر عسل خوب هم تأثیر منفی دارد؛ رنگ برخی از عسل‌های خوب پس از سرد شدن، کدر می‌شود و این اتفاق نمی‌تواند نشانه بد بودن عسل باشد.
ج: رطوبت
عسل طبیعی رطوبت چندانی ندارد. برخی افراد از میزان رطوبت عسل، تا حدودی به میزان طبیعی بودن عسل پی می‌برند؛ در این خصوص لازم به یادآوری است:
1. میتوان شیشه عسل را بالا و پائین کرد. از سرعت بالا و پایین رفتن حباب‌های داخل شیشه میتوان میزان رطوبت آن را دریافت.
2. با آزمون‌های اول و دوم که برای سنجش میزان چسبندگی عسل ذکر کردیم، و بررسی میزان کش آمدن عسل، می‌توانیم زیادی و کمی رطوبت آن را دریابیم.
د: طعم و مزه؛ عسل طبیعی شیرینی ویژه و طعم خاصی دارد البته بین عسل‌های مختلف به دلیل تفاوت تغذیه زنبور و اقلیم زیستی آن، طعم‌های متفاوتی چشیده می‌شود اما عسل طبیعی از هرگونه و اقلیم، مزه‌ای ممتاز از شکر، شیره خرما و انگور و… دارد.
و: رنگ
عسل طبیعی رنگ‌های مختلفی دارد اما چنانکه در بخش «پایداری ویژگی‌ها» گفتیم، رنگ آن یکنواخت است؛ اگر ظرف عسل شفاف و شیشه‌ای باشد، در جای جای یک ظرف عسل طبیعی، تفاوت رنگ، پررنگ یا کمرنگ بودن، دیده نمی‌شود؛ گذر زمان هم رنگ عسل طبیعی را تغییر نخواهد داد در حالی که دیگر شهدها و عسل غیر طبیعی براثر گذر زمان به دلیل تابش آفتاب، تبخیر و کاهش رطوبت و… رنگی تیره‌تر به خود خواهد گرفت.
ز: عطر و بو
عطر نیز نشانه دیگری برای شناسائی عسل خوب است البته همانند آنچه درباره طعم، گفتیم بین عسل‌های مختلف به دلیل تفاوت تغذیه زنبور و اقلیم زیستی آن، بوهای متفاوتی استشمام می‌شود؛ عسل غیر طبیعی یا نامرغوب یا بویی ندارد یا بوی آن جذاب نیست اما عسل طبیعی رایحه‌ای ممتاز و خوش دارد. اگر در یک اتاق کوچک، ظرف عسل را باز کنند، کسانی که شامه معمولی دارند و عسل را ندیده‌اند، حتماً از رایحه مطبوع، وجود عسل را در آن نزدیکی در می یابند.
عسل‌هایی که زنبور آن از گل‌های معطر همانند گل محمدی، زعفران، اقاقیا تغذیه کرده‌اند، رایحه خوشبو‌تری دارند تا عسل‌هایی که زنبورهای آن از باغ‌های میوه یا گون تغذیه کرده باشند، کسی که شامه‌اش به بوهای طبیعی آشناست و رایحه گیاهان معطر را می‌شناسد به راحتی از بوی انواع عسل، انواع گیاهانی که زنبور از آن بهره برده را شناسایی میکند؛ عسل گیاهان و میوه‌های معطر مانند گل‌محمدی، زعفران و سیب شامه‌نواز است، عسل گون هم خوشبو است اما بوی آن به اندازه مواردی که یاد کردیم، دلنواز نیست.
آیا شکرک زدن نشانه تقبی بودن عسل است
اول-نگه‌داری عسل طبیعی نیازمند محیط فریزری و یخچال نیست؛ عسل را در محیط طبیعی نگه دارید البته گرمای بالاتر از 40 درجه بر کیفیت عسل اثر می‌گذارد و خواص طبیعی آن را می‌کاهد.
دوم-اگر در عسل طبیعی، جانوری مثل سوسک یا پشه بفتد، در درون عسل، به همان حالت اولیه معلق و سالم، باقی می‌ماند. لازم نیست چنین عسلی را دور بریزید، می‌توانید پشه یا جانور را از آن خارج کرده و از آنجایی که تغذیه از آن عسل مشمئز‌کننده است، آن را به عنوان ضماد برای درمان‌های جلدی و پوستی استفاده کنید.
سوم-برخلاف باور رایج بسیاری از مردم، شکرک زدن عسل نشانه بد بودن آن نیست؛ برخی از عسل‌ها، در سرما، شکرک می‌زنند و رنگ آنها کمی مات می‌شود؛ در واقع شکرک زدن عسل، پدیده طبیعی تبلور و بلوری شدن یا کریستالیزاسیون عسل است، دکتر شهرستانی استاد دانشگاه و مولف کتاب «زنبور عسل و پرورش آن» می‌نویسد: شکرک زدن عسل نه تنها دلیل بر بدی و تقلبی بودنش نیست بلکه برعکس معرف آنست که عسل کاملا سالم بوده و به هیچ وجه بـا شکر مخلوط نشـده اسـت.
چهارم-مزه، عطر، طعم، رنگ و بوی عسل فقط مربوط به گل هر منطقه است و به نژاد زنبور عسل بستگی ندارد؛ «نوع نژاد فقط در پرکاری و کم‌کاری تاثیر دارد.»
منبع: شفا آنلاین
