آفلاتوکسین را می‌شناسید؟ آیا می‌دانید دوز پایین این سم قارچی می‌تواند کم‌کم بدن را مستعد به ابتلای سرطان کند؟ آیا می‌دانید این سم خیلی هم از شما دور نیست و با کمی بی‌دقتی می‌تواند حتی در کابینت آشپزخانه شما جا پیدا کند و حتی در وعده‌های غذای روزانه وارد بدن‌تان شود؟ آیا می‌دانید ادویه‌های خوش‌رنگ و لعابی که برای خوش‌طعم و رنگ کردن غذاهای‌تان استفاده می‌کنید، متهم‌های ردیف اول هستند و می‌توانند این سم را در خود جا دهند و خیلی راحت وارد بدن شما شوند؟ این هشدارها فقط برای آگاهی شماست.
لطفا خیلی نگران نشوید، اما با دقت و کلمه به کلمه این گزارش را بخوانید تا دست‌تان بیاید که آفلاتوکسین چیست؟ از کجا می‌آید؟ چگونه وارد بدن شما میشود و در بدن چه فعالیت‌هایی انجام می‌دهد؟ همچنین در این گزارش می‌خوانید چطور باید ادویه‌های سالم را از ادویه‌های تقلبی و ناسالم تشخیص بدهید و یک سد بزرگ در راه ورود این سم‌ها به بدن درست کنید. البته اگر از این ادویه‌ها استفاده کرده‌اید چه کار کنید که در بدن‌تان خنثی شود و شما را به دردسر نیندازد، پس با خونسردی کامل این گزارش را بخوانید.
قصه از کجا شروع شد؟
ماجرا از پخش گزارشی در شبکه خبر استان اصفهان شروع شد. جایی که در یک کارگاه تاریک و مخروبه کارگران مشغول تولید ادویه بودند؛ ادویه‌هایی با نان خشک کپک زده، مواد رنگی غیرمجاز و سموم قارچی. البته اگر از تاریکی و آلودگی کارگاه بگذریم مهم‌ترین نکته نگران‌کننده گونی‌های نان خشک کپک زده و رنگ‌های شیمیایی قرمز و نارنجی و حتی گونی شبیه سیمان بود. ادویه‌هایی مثل زردچوبه، فلفل‌قرمز، دارچین و فلفل‌سیاه که مصرف بیشتری دارند در این لیست جای می‌گیرند. اما چطور می‌توان این ادویه‌های پر‌مصرف را شناخت و البته سلامت‌شان را تشخیص داد. اینکه ترکیب اصل هستند یا مخلوطی از چند جنس دیگر.
زردچوبه زرد است، نارنجی نیست
دلش نمی‌خواهد اسمش را بگوید اما می‌گوید 50سال است که کارش همین است. برای همین کافی است تا به یک نگاه متوجه شود کدام ادویه اصل است و کدام تقلبی.
زرد چوبه؛ زردچوبهای اصل است که خیلی رنگش نارنجی نباشد و بوی مطبوع زردچوبه را باید از آن حس کنید. زردچوبه نباید گلوله‌گلوله و دارای بافت‌های متخلل باشد، بلکه یک پودر صاف و الک کرده است. رنگ زیاد زردچوبه کمی مشکوک است، بنابراین اگر می‌خواهید بدانید اصل است یا نه یک قاشق چای‌خوری از زردچوبه را درون یک لیوان آب جوش بریزید و هم بزنید، اگر در چند ثانیه آب جوش رنگی شد به‌وجود رنگ‌های شیمیایی غیرمجاز در آن شک کنید. زردچوبه اصل که از ریشه این گیاه به‌دست می‌آید خیلی دیر رنگ پس می‌دهد و زردی ملایمی دارد. از موادی که در زردچوبه تقلبی استفاده می‌کنند، می‌توان به پوست پسته آسیاب شده، پودر هویج خشک، رنگ‌های شیمیایی و البته پودر نان خشک اشاره کرد.
فلفل؛ فلفل قرمز را می‌توان از بوی تند و تیز و اصیلی که دارد، تشخیص داد. وقتی کمی از فلفل قرمز اصیل را کف دست‌تان بریزید، تندی و خالص بودن آن باعث میشود دست‌تان بخارد و بسوزد و وقتی آن را نزدیک بینی‌تان می‌برید تا انتهای گلوی‌تان را می‌سوزاند. در فلفل قرمز تقلبی از پودر گوجه خشک شده، پودر پوست فندق خشک و بلوط و رنگ غیرمجاز شیمیایی استفاده می‌کنند. بیشتر فلفل‌های تقلبی هیچ تندی ندارند و انگار که نه انگار از آنها در غذا استفاده کرده‌اید و بیشتر به‌خاطر رنگ گوجه و فندق باعث می‌شوند رنگ غذای‌تان تغییر کند و نه اینکه تند شود.
فلفل سیاه؛ فلفل سیاه مثل فلفل قرمز تند و تیز نیست، اما به‌دلیل بوی خاصی که دارد خیلی راحت قابل تشخیص است. فلفل سیاه قیمت کمی ندارد. مثلا در بازار بسته به نوع مرغوبیتش میتوانید از کیلویی 100هزار تا 150هزار تومان پیدا کنید، بنابراین اگر یک بسته200گرمی از فلفل سیاه را 3هزار تومان فروختند حتما باید به مرغوبیت آن شک کنید. فلفل تقلبی می‌تواند حاوی این مواد باشد؛ آرد نخودچی، آرد عدس، خاک اره و تفاله زیتون.
سماق؛ سماق باید زرشکی کم‌رنگ و با بوی خاص خودش باشد. اگر بویی شبیه بوی زرشک یا غوره داشت باید به اصل بودن آن شک کنید. سماق نباید خیلی کم‌رنگ یا خیلی پر‌رنگ باشد. سماق تقلبی ترکیبی از پودر زرشک نامرغوب خشک، تفاله غوره و پودر گل ختمی و رنگ‌های غیرمجاز شیمیایی است.
زعفران؛ شکل زعفران یکی از روش‌های شناسایی خالص بودن آن است. رنگ زعفران باید قرمز تند باشد نه روشن و شکل کلاله‌های آن هم نباید براق باشد. یکی دیگر از راه‌های شناخت زعفران تقلبی این است که گل زعفران را در دست بفشارید، اگر دست‌تان چرب شد یعنی برای اضافه‌وزن آن روغن اضافه شده است. رنگ مصنوعی و شیمیایی غیرمجاز هم به زعفران اضافه می‌کنند. برای تشخیص میتوانید زعفران را در آب جوش بریزید اگر زود رنگ پس داد و محلول شما بعد از چند ثانیه قرمز شد، پس زعفران تقلبی است. زعفران اصل وقت زیادی می‌خواهد تا دم بکشد و رنگ باز کند.
دارچین؛ دارچین را بهتر است بهصورت چوب تهیه کنید و خودتان در خانه پودر کنید. البته قبل از پودر کردن چوب دارچین را بشویید و بگذارید خشک شود. بعد از اینکه چوب خشک شد آن را در آسیاب پودر کنید، اما پودر دارچین اصل نباید زیاد قهوه‌ای و پر‌رنگ باشد. دارچین باید بویی قوی و ماندگار داشته باشد. وقتی کف دست‌تان می‌ریزید باید تا چند دقیقه یا حتی یک ساعت بوی آن را احساس کنید. در دارچین تقلبی از پودر پوست فندق و رنگ‌های شیمیایی و آرد نشاسته استفاده می‌کنند.
مکان مهم‌تر از مواد است
غیر از رنگ‌های شیمیایی و البته سموم قارچی ناشی از نان کپک‌زده و گوجه یا پوست پسته کپک‌زده، مکانی که در آن ادویه‌ها ترکیب می‌شوند، نقش مهم‌تری در آلودگی دارند. فضایی برای این کار مناسب است که پر از نور و خشک باشد. رطوبت و تاریکی اولین عامل در آلودگی ادویه‌هاست.ادویه‌ها به‌دلیل بافت پودری که دارند در رطوبت دچار نم گرفتکی و در‌نتیجه کپک می‌زنند. کپک‌هایی که همان سموم خطرناک آفلاتوکسین هستند و باعث می‌شوند بدن در معرض بیماری‌های خطرناک و حتی سرطان قرار بگیرد.
ادویه فله‌ای را از جای مطمئن بخرید
حاج «ر-م» معتقد است بهتر است ادویه‌ها را بهصورت بسته‌بندی و با نام‌های معتبر با مجوز سازمان بهداشت و سازمان غذا و دارو خرید کنید، اما اگر دوست دارید مثل قدیمی‌ها ادویه را بهصورت فله‌ای بخرید بهتر است بروید سراغ عطاری‌های شناخته شده قدیمی: «من اعتبار چندین ساله‌ام را به‌خاطر چند هزار تومان سود بیشتر خراب نمی‌کنم، در ضمن ما عطاریم و برای سلامت مردم کار می‌کنیم. من می‌دانم ادویه‌های تقلبی و نامرغوب چه بلایی سر کبد و کلیه مردم می‌آورد برای همین هیچ‌وقت به‌خاطر سود بیشتر با زندگی مردم بازی نمی‌کنم. من از کسانی ادویه می‌خرم که خودم و پدرم و پدر بزرگم با آنها کار کرده‌اند و خانوادگی آنها را می‌شناسیم. این‌طور نیست که هر کسی می‌آید در مغازه و جنسی معرفی می‌کند، بگویم بفرمایید جنس‌تان را بیاورید. به مردم هم توصیه می‌کنم نکاتی را که برای شناخت ادویه‌ها گفتم را جدی بگیرند تا خدای نا‌کرده دچار مشکل نشوند.»
دنبال رنگ و لعاب نروید
مهندس محمد هاشمی مدیر روابط عمومی سازمان غذا و دارو در این باره می‌گوید: «سازمان غذا و دارو هر چیزی که آرم و نشان سازمان را داشته باشد، تایید می‌کند. ناظران و بازرسان این سازمان بهصورت دوره‌ای و سرزده و غیر‌مترقبه به کارخانه‌ها سر می‌زنند و نظارت فنی را انجام می‌دهند. پس توصیه ما این است از ادویه‌هایی استفاده کنید که آرم و مجوز این سازمان را داشته باشد. اگر دل‌تان می‌خواهد از ادویه فله‌ای استفاده کنید دیگر انتخاب با خودتان است. ما متولی فرآورده‌های غذایی و بسته‌بندی شده هستیم و درباره محصولات فله‌ای و باز وزارت کشاورزی باید جوابگو باشد.
پس تا جایی که برای‌تان امکان دارد عقلانی تصمیم بگیرید و محصولی را انتخاب کنید که مجوز بهداشت و سازمان غذا و دارو را داشته باشد. این آرم یعنی اینکه این محصول از هر نظر مورد تایید ماست. دنبال رنگ و بوی تقلبی نروید.» مهندس هاشمی از مردم درخواست مهمی هم دارد: «نقش فرآورده‌های غذایی آلوده در بیماری افراد خیلی مهم است. اگر مورد مشکوکی مشاهده کردید حتما با سازمان غذا و دارو و شماره 1490 در میان بگذارید تا به موضوع رسیدگی شود.»
آفلاتوکسین در گرما نمی‌میرد
اگر فکر می‌کنید ادویه‌های تقلبی را با حرارت دادن میتوانید بی‌اثر کنید، اشتباه کرده‌اید. متخصصان معتقدند سموم آفلاتوکسین به هیچ عنوان در گرما ازبین نمی‌رود. این سموم در دمای بالا هم زنده می‌ماند و حتی دوز پایین آن رفته‌رفته در بدن می‌تواند باعث سرطان شود. پس اگر به تقلبی بودن ادویه‌ای شک داشتید به هیچ عنوان از آن استفاده نکنید و به این خیال که حرارت، هر میکروب و باکتری را ازبین می‌برد از آن استفاده نکنید.
موضوع خیلی جدی است. سمومی که وارد بدن می‌شوند، می‌توانند آسیب‌های جدی و ناگهانی به بدن وارد کنند که هیچ وقت نمی‌توان منشا آنها را پیدا کرد. البته نیاز است که در بعضی مواقع پیگیری‌های لازم انجام شود و افراد سعی کنند تا جایی که می توانند از مواد غذایی که استاندارد نیستند یا از بهداشت آنها اطلاعات دقیقی در دست ندارند، پرهیز کنند. یکی از این مسائل مربوط به ادویه های تقلبی می شود. خیلی از افراد ممکن است تازه متوجه شده باشند که ادویه‌های مصرفی‌شان از جنس تقلبی است و حالا به تب و تاب افتاده اندکه این سموم را از بدنشان خارج کنند. اگر دل‌تان می‌خواهد جلوی ورود هر سم و قارچی را به بدن‌تان بگیرید، دو پزشک متخصص راهکارهای مفیدی دراختیار شما می‌گذارند.
دکتر سید‌مرتضی صفوی، متخصص تغذیه:
زردچوبه گیاهی علفی است که ساقه‌های زیرزمینی گوشتی گیاه یا ریزوم آن را جمع‌آوری می‌کنند و آن را در آب می‌جوشانند. سپس ماده جوشانده شده را خشک کرده و در آخر آن را آسیاب می‌کنند که پودر زرد مایل به نارنجی تهیه میشود. زردچوبه مهم‌ترین ادویه موردمصرف در غذاهای آسیایی است. طعم این پودر تلخ و تند است. برای درمان مشکلات نفخی و بواسیر می‌توان از فواید زردچوبه استفاده کرد. این ادویه خاصیت صفرا‌آور دارد و ضد‌سم کبدی است و با خاصیت آنتی‌اکسیدانی‌اش می‌تواند سموم را از بدن دفع کند. همچنین ماده موثر زردچوبه یعنی کورکومین دارای اثرات ضد‌التهابی و ضد‌درد شبیه داروهای مسکن معمولی است.
افرادی که مشکل معدوی دارند، می‌توانند از فواید این ادویه برخوردار شوند. با این حال اصلی‌ترین و مهم‌ترین خاصیتی که می‌توان به آن توجه بیشتری کرد، خاصیت آنتی‌اکسیدانی آن است که به‌عنوان یک ادویه ضدسرطان شناخته شده است. اما اگر زردچوبهای تقلبی باشد نه‌تنها تاثیری در درمان یا پیشگیری از بیماری‌ها ندارد، بلکه به‌دلیل وجود برخی مواد افزودنی مثل رنگ‌های غیرمجاز و نان‌های خشک کپک زده فرد را مستعد ابتلا به سرطان می‌کند. برای همین توصیه میشود مواد غذایی به‌خصوص ادویه‌ها را بهصورت فله‌ای تهیه نکنید.
بوی ماندگی بهترین راه تشخیص تقلبی‌ها
ادویه‌های تقلبی با بوی ماندگی که دارند تاحدودی قابل شناسایی هستند اما باز هم به دقت و بررسی بیشتری نیاز است. به‌همین دلیل توصیه میشود از عطاری‌های معتبر یا بسته‌بندی‌های شناخته شده ادویه بخرید.
فلفل اصل را دست‌کم نگیرید
در همه دستورهای غذایی گفته میشود نمک و فلفل به مقدار لازم. این ادویه چه فلفل سیاه چه قرمز هر دو تا حد زیادی خواص مشابهی دارند. فلفل‌ها به هضم غذا کمک می‌کنند. همچنین ریسک ابتلا به بیماری‌های قلبی را کاهش می‌دهند. در گذشته پزشکان معتقد بودند مصرف فلفل ریسک ابتلا به زخم معده را افزایش می‌دهد، در‌صورتی که بعد از تحقیقات انجام شده و بررسی‌های لازم مشخص شد که این گفته صحت ندارد، بلکه در این تحقیقات مشخص شد که فلفل به‌دلیل وجود عنصری به اسم کاپسیکوم از ایجاد لخته‌های خونی خطرناک جلوگیری می‌کند و باعث زخم‌معده هم نمی‌شود؛ البته اگر به اندازه مصرف شود.
همچنین متخصصان در کشورهای آسیای شرقی به این نتیجه رسیده‌اند افرادی که فلفل مصرف می‌کنند، خطر انسداد شریان خونی در آنها کمتر است. اما اگر فلفلی تقلبی از رنگ‌های غیرمجاز و افزودنی‌های آلوده باشد مشکلات گوارشی برای فرد به‌دنبال خواهد داشت و حتی ممکن است کبد هم به مشکلات عمده‌ای دچار شود. حتی در بررسی‌های انجام شده به این نتیجه رسیده‌اند افرادی که سرطان دارند بهتر است فلفل را به اندازه مصرف کنند چراکه در درمان و پیشگیری از سرطان تاثیرگذار است. اما اگر فلفلی اصالت نداشته باشد و با مواد افزودنی تهیه شده باشد در این زمینه نه‌تنها نقش موثری ندارد، بلکه می‌تواند خودش یک عامل تهدید‌کننده باشد.
زعفران اگر اصل نباشد چه میشود؟
زعفران ادویه‌ای است که بیشتر به‌دلیل رنگ و بویی که دارد مورد استفاده ایرانی‌ها قرار می‌گیرد و خاصیت آرامبخشی آن زبانزد است. توصیه میشود از زعفران‌های تازه استفاده شود چراکه خاصیتش بیشتر است. البته اگر زعفران زیاد مورد استفاده قرار بگیرد باعث خونریزی در افراد میشود بنابراین افرادی که از داروهای رقیق‌کننده خون استفاده می‌کنند نباید زعفران مصرف کنند.
مراقب کبد و کلیه‌های‌تان باشید
زعفران به نور، حرارت و رطوبت حساس است. در صورت نگهداری نامناسب، به مرور زمان اسانس آن تبخیر شده و از اثرات دارویی و طعم و مزه آن کاسته میشود و مرغوبیت آن از‌دست می‌رود، اما از قدیم به‌دلیل گران‌قیمت بودن این ادویه، تقلب زیادی در فرآوری آن انجام میشود که در بیشتر مواقع از نمک و شکر و رنگ‌های شیمیایی برای تهیه زعفران تقلبی استفاده میشود. حواس‌تان باشد در خرید زعفران خیلی دقت کنید، نوع تقلبی آن اگر زمان طولانی مورد استفاده قرار گیرد ممکن است باعث به‌وجود آمدن مشکلات کلیوی و البته ناراحتی کبدی شود.
اگر ادویه تقلبی خوردید چه کار کنید؟
سم‌زدایی با لبنیات
اصلا نگران نباشید اگر فردی احساس کند سمومی وارد بدنش شده است، برای پاکسازی بهتر است روزانه از حداقل بین 2تا 3لیوان شیر یا ماست کم‌چرب استفاده کند. البته باید بر کلمه کم‌چرب تاکید کنم زیرا لبنیات پرچرب هیچ تاثیری در این زمینه ندارند و حتی ممکن است ضرر هم به‌همراه داشته باشند.
زیاده‌روی نکنید
میانه‌روی در هر کاری بهترین است. در خوردن ادویه هم بهتر است حواس‌تان باشد که به‌طور کلی ادویه‌جات نام برده شده نباید بیشتر از 5/1 تا 3گرم بیشتر مصرف شود. البته مصرف زعفران باید کمتر از این میزان هم باشد و بیشتر از یک‌گرم نباید مصرف شود، زیرا ممکن است احتمال خونریزی را افزایش دهد. بیماران قلبی هم حتما برای خوردن زعفران باید با پزشک خود مشورت کنند.
دکتر سیدضیاء‌الدین مظهری، متخصص تغذیه و رژیم درمانی، عضو هیات علمی:
برخی کپک‌ها در موادغذایی به‌خصوص نان خشک‌ها ممکن است از نوع کپک‌های سمی باشند که تولید‌کننده آفلاتوکسین هستند. آفلاتوکسین جزء سم‌های بسیار خطرناک و سرطان‌زاست. حتی دوز پایین این سم می‌تواند به‌تدریج باعث بروز سرطان‌های کبدی شود و دوز بالای آن کشنده است.
این آفلاتوکسین مقاوم و ماندنی
یکی از میکروب‌هایی که در ادویه‌جات تقلبی مشاهده شده است آفلاتوکسین است. آفلاتوکسین خودش یکی از عوامل سرطان‌زاست و ماندگاری زیادی دارد. به‌عنوان مثال می‌توان گفت نان‌هایی که از شیرگاو تهیه می‌شوند، اگر شیرگاو آغشته به میکروب آفلاتوکسین باشد، حتی بعد از پاستوریزه شدن و تهیه نان، این میکروب ازبین نمی‌رود و تاثیر منفی خود را بر بدن خواهد گذاشت. با این حال آفلاتوکسین یکی از سرطان‌زا‌ترین موادی است که ممکن است از هر طریقی وارد بدن شود.
آفلاتوکسین ممکن است در بسیاری از موادغذایی وجود داشته باشد. غلات، دانه‌های روغنی، ادویه‌جات، ذرت، مغزهای زمینی(بادام‌زمینی) و میوه‌های خشک ازجمله موادی هستند که شانس بروز آفلاتوکسین در آنها بالاست، البته اگر به‌درستی فرآورده و تهیه نشوند و محیط آلوده باشد. اما این سم خطرناک در طیف گسترده‌تری از غذاها مشاهده میشود. در شیر، پنیرها و سایر محصولات لبنی شانس آلودگی به آفلاتوکسین وجود دارد.
نکته حائزاهمیت این است که ذرات سموم قارچی با روش عادی پخت‌و‌پز ازبین نمی‌روند و غیر‌فعال نمی‌شوند، چراکه به حرارت مقاوم هستند و حتی در حرارت‌های بالای 100 یا 120درجه سانتی‌گراد پایدار می‌مانند. برای همین وقتی این سم وارد جیره غذایی فرد میشود، پاکسازی آن با روش‌های موجود و علم کنونی به نحو درخور توجه میسر نیست.
با این حال شناخت این ماده از طریق عادی مقدور نیست و باید تشخیص‌های آزمایشگاهی انجام شود. افرادی که با این ماده مسموم می‌شوند به مرور زمان در بدنشان نفوذ پیدا می‌کند که علائم مشخصی ندارد. اما فراموش نکنید که سرطان بیماری خاموشی است که بعد از مدتی خود را بروز می‌دهد. مصرف مقادیر ناچیز این سم به مدت طولانی موجب بروز سرطان کبد، هپاتیت و اختلال متابولیکی ریز‌مغذی‌ها میشود.
وقتی به‌جای ادویه فلز می‌خورید
اساس مواد تشکیل‌دهنده رنگ‌های غیرمجاز شیمیایی فلزات هستند. فلزات سنگین مثل سرب، جیوه و… رنگ‌های چشم‌نوازی ایجاد می‌کنند که بیشتر در کارهای ساختمانی کاربرد دارند. اما متاسفانه برخی افراد غیر‌مسئول برای انجام برخی تقلبات در موادغذایی به‌خصوص همین ادویه‌جات از فلزات استفاده می‌کنند. مصرف این فلزات از روی عدم آگاهی باعث نگهداری در بدن میشود که تجمع آنها و بعد از مدتی روی تمام اعضای بدن ازجمله مغز، اعصاب، کلیه و… اثرات منفی می‌گذارند.
حتی زمینه‌ساز بیش‌فعالی کودکان و حساسیت‌های مزمن و بیماری‌های دیگر می‌شوند. توصیه میشود از ادویه‌جاتی استفاده شود که مهر استاندارد داشته باشند و مورد‌تایید وزارت بهداشت هم باشند. اما خیلی از افراد زمانی که از محصولات کارخانه‌ای استفاده می‌کنند، دیگر هیچ توجهی به تاریخ تولید و انقضای آن ندارند و حتی محل تولید را بررسی نمی‌کنند. توصیه می‌کنم به این نکات هم در این زمینه توجه داشته باشید.
حالا ضد‌فلز بخورید
برای دفع دریافت فلزات سنگین باید ابتدا مشخص شود که چه نوع فلزاتی دریافت شده است. ویتامین E و سلنیوم ازجمله مواد ضدسرطان و خنثی‌کننده آثار سمی فلزات سنگینی مثل جیوه و سرب هستند. بارها از زبان اکثر متخصصان تغذیه شنیده‌اید که برنامه روزانه شما باید سرشار از سبزیجات و میوه‌های مناسب فصل باشد. اما اصلی‌ترین خوراکی‌های ضدزنگ (آنتی‌اکسیدان) که به دفع این سموم کمک می‌کند آجیل‌های تازه و گوشت آبزیان است.
همچنین انواع جوانه‌ها که سرشار از ویتامینE هستند به‌خصوص جوانه گندم می‌تواند در دفع این سموم نقش بسزایی داشته باشند. برای همین توصیه میشود روزانه 30گرم آجیل خام مصرف کرده و در کنار آن در هفته دو میان‌وعده از گوشت آبزیان میل کنید. همچنین روزانه بین 5 تا 7واحد سبزیجات مصرف کنید. گشنیز، سیر، اسفناج و کلم بروکلی نیز جزء سبزیجاتی هستند که بهتر است بهصورت یک سالاد با هم مخلوط شوند و در اکثر میان‌وعده‌ها میل کنید.
نان گندم و جو، حبوبات، ماهی، زرده تخم‌مرغ، سبزیجات حاوی برگ سبز تیره و گوجه‌فرنگی مواد غذایی حاوی سلنیوم و مغزها ازجمله منابع خوب ویتامینE محسوب می‌شوند که علاوه بر خاصیت دفع سموم، سیستم دفاعی بدن را بالا می‌برند. فراموش نکنید که اگر سیستم دفاعی بدن قوی باشد تاثیر سموم روی اعضای داخلی بدن ناچیز خواهد بود.
همچنین دریافت ویتامینC و بتاکاروتن نقش بسزایی برای پاکسازی بدن در قبال دریافت این سموم دارد. این ویتامین‌ها در اکثر میوه‌ها ازجمله هویج، نارنگی، سیب‌های زرد، انبه، کدوحلوایی، زردآلو (به فصلش) و… یافت میشود که به‌عنوان ضدزنگ (آنتی‌اکسیدان) می‌توانند در خدمت سیستم ایمنی بدن باشند
مجله سیب سبز – اکرم احمدی، رزیتا اشتری:
