تشویق کودک چگونه باید باشد تا تاثیرات منفی روی رفتارهای وی نگذارد در مورد تنبیه اطفال روانشناسان چه پیشنهاداتی دارند و چه توصیه هایی به والدین می کنند کدامیک بر دیگری ارجحیت دارند و در کدام زمینه باید بیشتر تلاش کنیم
از مهم‌ترین و مؤثرترین ابزارهای تربیتی مخصوصاً برای کودکان، تشویق و تنبیه است. به نظر دانشمندان روانشناسی و علوم تربیتی، پایه و اساس شخصیت انسان بر اساس دو عامل وراثت و محیط شکل می‌گیرد. وراثت و سرشت هرکس مانند ظرفی است که حداکثر گنجایش شخصیتی فرد را شامل می‌شود و در چارچوب آن، تربیت فردی، خانوادگی و اجتماعی او، شکل می‌گیرد.
بدیهی است سرشت ناشی از وراثت چندان قابل تغییر نیست و عامل مهم و تأثیرگذار در شکل دهی غیرارثی شخصیت هرکس، تربیت و عوامل محیطی هستند.
ثریا منزوی کجیدی، روانشناس در خصوص این دو ابزار مهم تربیتی یعنی تشویق و تنبیه که نقش بسزایی در تربیت دارد در گفت‌و‌گو با «ایران» می‌گوید:نسبت تنبیه به تشویق باید 20 به 80 باشد. یعنی فقط در 20 درصد موارد از تنبیه استفاده شود و در 80 درصد موارد، از ابزار مفید و مؤثر تشویق استفاده کنید. در ضمن بهتر است تنبیه، مرتبط با موضوع و بیشتر به‌صورت حذف موقت امکانات باشد. مثلاً اگر کودک برنامه زمانبندی درسی را عمداً در منزل زیر پا گذاشت، میتوانید او را به‌طور موقت در اتاقش نگه دارید و از دیدن برنامه تلویزیون محرومش کنید. این تنبیه باید کوتاه مدت و موقت باشد. به ازای هر سال سن کودک، یک دقیقه کفایت می‌کند. مثلاً یک کودک هشت ساله فقط هشت دقیقه در زمان پخش برنامه کودک، در اتاق و به دور از تلویزیون تنها بماند.
کودک باید ناخرسندی والد از تنبیه خود را ببیند و متوجه آن شود، همچنین ناخرسندی والد از رفتار نامناسب خود را درک کند. لیکن نکته مهم اینجاست که کودک دقیقاً درک کند که والد کاملاً بی‌قید و شرط او را دوست دارد و برخلاف میل باطنی اش و صرفاً جهت اصلاح رفتار او، مجبور است او را تنبیه کند.
تنبیه، مقدم است یا تشویق؟
به گفته این روانشناس، در 80 درصد موارد، قبل از اینکه کار به تنبیه برسد، میتوانید و باید از تشویق استفاده کنید. بسیار بجاست که تشویق بدون فاصله زمانی انجام شود. از تشویق‌های بسیار مناسب که هم توسط والدین و هم توسط اطرافیان کودک به‌کار گرفته می‌شود می‌توان به تأیید اجتماعی اشاره کرد. تأیید اجتماعی یک تشویق قوی و ارزشمند است که «رفتار مورد تأیید قرار گرفته» را بخوبی تقویت و تکرارپذیر می‌کند و باعث تکرار آن رفتار از جانب کودک خواهد شد، بکارگیری این ابزار بسیار مناسب، در تربیت کودک باید با دقت و آگاهی کامل صورت پذیرد. این ابزار، کاملاً حساس و شبیه سلاح تیز و دو لبه است. تأیید اجتماعی همان چاقوی تیز آشپزخانه است که یا در آشپزخانه به‌راحتی گوشت را خرد می‌کند یا در صورت مراقب نبودن و استفاده ناصحیح از آن، دست آشپز را بشدت مجروح می‌کند.
منزوی با اشاره به اینکه اگر یک عمل صحیح کودک، در جمع، مورد تأیید و تشویق شما قرار گیرد، آن عمل در فرزندتان تکرار خواهد شد، می‌افزاید: با ادامه روش تأیید و تشویق، حتی میتوانید انجام آن کار خوب را به ملکه ذهنی و ثبات رفتاری در وی تبدیل نمایید. به‌طور مثال اگر فرزندتان به همراه شما به نماز ایستاد و با همان حالات و حرکات بچگانه خود، نماز را به پایان رساند، میتوانید پس از پایان نماز با او یک خوش و بش صمیمانه کرده و اورا مورد توجه ویژه قراردهید. ضمن اینکه در جمع هایی که می‌دانید دوست دارد، این کار او را به نحوی زیبا و خوشایند برای جمع تعریف کنید و مطمئن باشید که این امر خیلی بیشتر از تشویق مادی مؤثر خواهد بود.
تأثیر شگرف تأیید اجتماعی چنان است که در مواردی مانند مثال فوق، استفاده از روش تأیید اجتماعی بسیار مؤثرتر از تشویق مادی عمل خواهد کرد. البته قابل ذکر است که درصورت تمایل به تشویق مادی، این تشویق به‌صورت غیر منتظره و بدون اطلاع قبلی انجام شود.
اما در چه مواقعی ابزار تأیید و تشویق نتیجه معکوس خواهد داشت ؟این روانشناس در پاسخ به پرسش مذکور بیان می‌کند: در صورتی که با درنظر نگرفتن نامناسب بودن رفتار کودک و به‌خاطر خوش آمد و احیاناً تفریح و خنده خود و اطرافیان، رفتار کودک را در جمع مورد تأیید قرار دهید، نتیجه عکس خواهید گرفت. اینجاست که با دستان خود، آسیب‌های روانی و شخصیتی ناخواسته‌ای را به فرزند دلبندتان وارد می‌کنید، در این خصوص رفتار کودک «تأیید اجتماعی» را کسب کرده، کودک گمان خواهد کرد که رفتارش مناسب بوده و با دریافت این تأیید، رفتار نامناسب خود را تکرار خواهد کرد. او که قدرت تشخیص شوخی و جدی بودن رفتار تأییدی شما را ندارد، وقتی برای رفتار نامناسب خود، تأیید اجتماعی دریافت کند، به‌صورت ناخودآگاه آن رفتار را در خود تقویت نموده و در جایی که انتظار تکرار آن را ندارید، کودک به علت عدم قدرت تشخیص، آن رفتار را از خود بروز می‌دهد و به گمان اینکه رفتار پسندیده و قابل تشویقی انجام داده، در انتظار تشویق و تأیید می‌باشد.
آسیب‌های تشویق و تنبیه نابجا
کودکی که در نتیجه تشویق نابجا رفتاری را در جایی غلط از خود بروز داده، بر خلاف انتظارش ممکن است با انواع برخوردهای نابجا از جمله پرخاش والدین مواجه شود.
منزوی کجیدی با بیان اینکه کودک انتظار برخوردی پرخاش گونه از والدینش نداشته، دچار تضاد و دوگانگی شخصیتی در قبال این رفتار خود می‌گردد و با استفاده ناصحیح بزرگترها از ابزار «تأیید اجتماعی» در معرض دو آسیب جدی روانی قرار می‌گیرد:
کودک به علت تشویق و تأیید نابجای اولیه، رفتار ناپسند را به‌عنوان رفتار خوب در خود تقویت و تثبیت می‌نماید و بدتر از آن، اینکه با عدم تأیید در مراحل بعد، نسبت به آن رفتار دچار تضاد و دوگانگی می‌شود.
شاید بدترین و بیشترین آسیب وقتی به فرزندتان وارد می‌شود که در سنین نوجوانی باشد. زیرا بر اساس نظریه اریکسون، دانشمند و روانشناس مشهور، فرزندان در سن نوجوانی در مرحله هویت‌یابی هستند و با رفتار و تأییدات نابجا، به‌جای کمک به آنان در جهت هویت یابی، آنان را دچار سردرگمی هویتی خواهید کرد و بدین ترتیب، پایه‌های سردرگمی شخصیتی فرزندان را بنا خواهید نهاد.
