می خواهیم به دانستنی هایتان در مورد رحم اجاره ای بیافزاییم این روش بارداری از نظر علما و فقها چه حکمی دارد و استفاده از رحم جایگزین با چه شرایط و قوانینی میسر خواهد بود می خواهیم در این مورد بیشتر بدانیم
یک طرفِ ماجـرا زنی است که به هر دلیل، توانایی پرورش و نگهداری جنین را در بطن و وجودش ندارد و برای داشتن فرزند و چشیدن طعم مادری، محتاج بِستری مناسب و قابل اعتماد به مدت نه ماه برای پرورشِ جنینی است که در فضای آزمایشگاهی کشت شده و حاضر است هزینه های مادی و معنویِ این روش از بچه دار شدن را بپردازد.
طرفِ دیگر ماجـرا، زنِ دیگری است که زیر فشار روزگار آنقدر خمیده که حاضر است برای کم کردن بخشی از این فشار، در ازای دریافت هزینه ای که ممکن است معاش چند سال خود و خانواده اش را تامین کند، رحمش را به مدت نه ماه وقف پرورش جنینِ زوجی نابارور کند.
دو زن، هر دو در کارشان گره افتاده است، هر دو رسیده‌اند به انتهای خط، هر دو در پی هم می‌گردند و هر دو برای باز شدن گره زندگی‌شان به هم نیاز دارند، یکی رحم اجاره می‌دهد و یکی رحم اجاره می‌کند. یک قصه، با دو روایت مختلف، هر دو را به هم پیوند زده است. روایت های متفاوتشان را در گفت و گو با «زندگی سلام» بخوانید.
روایت اول:
راحله، یکی از مراجعانِ مرکز درمان ناباروریِ میلاد مشهد است. بیست و هفت هشت ساله به نظر می آید و تنهاست. مانتو و شال خاکستری پوشیده و دست به سینه، تکیه داده به یکی از ستون های سالن. راحله یکی از متقاضیانِ رحم حامل است و قصه اش را این گونه تعریف می کند: «باردار بودم و مثل همه زنان حامله که با میل و رغبتِ خودشان باردار می شوند، خوشحال و ذوق زده روی ابرها سیر می کردم. اما یکی از شب های ماه های اول بارداری، درد عجیب و بی رحمی به جانم افتاد. شبانه در بیمارستان بستری شدم و صبح خیلی زود که سونوی داپلر شدم، دلیل درد عجیبم، بارداری خارج از رحم تشخیص داده شد و دکتر گفت: «این یک حاملگی خارج از رحمِ خطرناک است، چون دیر تشخیص داده شده و جنین خیلی بزرگ است.
وضعیت تو فوق العاده خطرناک است و باید به شکل اورژانسی جراحی شوی. من وظیفه دارم با بیمارم صادق باشم. ممکن است مجبور شوم رحمت را دربیاورم.» و من صبح فردا، تلخ ترین واقعیت عمرم را شنیدم: «مجبور شدیم رحم را برداریم…. برداریم… برداریم…» صدای دکتر مدام توی مغزم تکرار می شد، مثل فریادی که در کمرکش کوه چندین بار تکرار می شود. به همین سادگی، شانس بارداری را برای همیشه از دست دادم. با همسرم قرار گذاشتیم این راز تا همیشه بین خودمان دوتا بماند.
پس از مدتی که حال جسمی و روحی ام بهبود پیدا کرد، به فکر روش رحم حامل افتادیم. مدت ها به دنبال زنی گشتیم که برای جنین فریز شده مان، 9 ماه مادری کند و در نهایت به واسطه یکی از پرسنل خدماتی یکی از مراکز درمانی با آمنه آشنا شدم و امروز برای معاینات معمول اینجاییم. به نظر من خوشبختی یعنی بتوانی برای یک بار هم که شده معجزه بغل کنی. و من آرزو دارم با کمک و همراهیِ زنی دیگر، بالاخره طعم خوشبختی را بچشم.»
روایت دوم:
آمنه، زنی که قرار است مادر جایگزین جنین های راحله و همسرش باشد، سی و چند ساله به نظر می رسد و تر و فرز و سرحال است. متاهل است و یک پسر هفت ساله دارد. پنج سال قبل همسرش طی تصادفی، ضربه مغزی و خانه نشین می شود و آمنه برای تامین معاش و گذران زندگی، به پیشنهاد یکی از آشناها، به بارداری برای دیگران رو می آورد.
بار اول که رحمش را اجاره داده، دو قلو باردار شده و زمستان 1390 بچه ها را به دنیا آورده است. یک بار دیگر خردادماه 92 فارغ شده، دفعه بعد مهرماه 93، حالا هم در حال مصرف دارو برای آماده شدن بارداری چهارم است: بچه راحله و همسرش! آمنه می گوید: «شوهر و خانواده ام راضی و همراه هستند. با یک همسر مریض و یک بچه کوچک چه کار می کردم؟ بهتر از فروختن کلیه است، هرچند دردسرهای خاص خودش را دارد.
معمولا بعد از هر زایمان و برای آمادگی جهت بارداری بعدی، باید آزمایش‌هایی بدهم تا خیال خانواده‌ها از سلامتی ام راحت شود. اگر کسی فشارخون، دیابت، بیماری قلبی، ایدز، هپاتیت یا سرخچه داشته باشد، نمی‌تواند مادر شود. این البته به شرطی است که یک بارداری بی‌خطر و فرزندی سالم هم داشته باشی و دارو و دخانیات مصرف نکنی.
می ماند امضای یک تعهدنامه کتبیِ پنج صفحه ایِ محضری و دادن یک سفته به مبلغی که توافق کرده ایم تا هیچ کدام از طرفین دبه نکنند. خواستِ راحله خانم این بود که من و همسرش هرگز یکدیگر را نبینیم و هیچ گونه ارتباطی نداشته باشیم. من هم راضی ام و حرفی ندارم.» آمنه می‌داند که این بارداری‌های مکرر یعنی کم‌خونی، پوکی استخوان، بیماریهای رحم و لگن و عمر کوتاه.
اما خودش را دلداری می‌دهد که: «در عوض هم درآمدی کسب می کنم و زندگی ام را به شکل آبرومندی می گذرانم، هم دلِ چند زوجِ بی بچه شاد می شود و هم مادر دومِ تعدادی بچه هستم که هر کدام گوشه‌ای از این دنیا زندگی می‌کنند و سرنوشت های جداگانه‌ای دارند.»
حدود بیست سال است متخصصان ایرانی در مراکز پیشرفته ناباروری، خدمات این روش از بارداری را در اختیار متقاضیان قرار می دهند و فقها و حقوقدان ها هم با توجه به حساسیت موضوع، از پویایی فقه اسلامی و انعطاف قوانین بهره گرفته اند و برای بچه دار شدن به روش «رحـم جایگزین» که رحمِ حامل یا رحم اجاره ای هم خوانده می شود، راه حل شرعی و ساز و کار قانونی تعریف کرده اند.
تا اینجا همه چیز معقول است منتها این وسط حاشیه هایی مثل دلال های رحم که یک جورهایی واسطه زنان صاحب رحم حامل با زوج های نابارور هستند و از این طریق پولی به جیب می زنند، قیمت های آنچنانی بازار رحم اجاره ای، آگهی های عجیبی که در کوچه و خیابان و شبکه های اجتماعی دست به دست می شود و زنان جوان را به شکل علنی و با وعده دریافت دستمزد بالا به اجاره رحم دعوت می کند، آسیب هایی که این وسط صاحب رحم حامل یا زندگی زوج نابارور را تهدید می کند و… باعث شده است این روش از بارداری این روزها پر سر و صدا و جنجال برانگیز شود.
همه چیز درباره «رحـم حامل» از نگاه علم پزشکی
اولین گام ما برای آگاهی و نوشتن از سیر تا پیاز درمان ناباروری به روش «رحم حامل»، مراجعه به یک تیم پزشکیِ متخصص ناباروری است. برای گفت و گو با این تیم، راهی مرکز ناباروری میلاد مشهد می شویم که جزو معدود مراکز پیشرفته کشور در زمینه درمان ناباروری است. یک ساختمانِ ساکت و خاکستری با تعداد زیادی مراجعه کننده.
زوج های جوان و میانسالی که پرونده حاوی آزمایش و عکس و جواب سونوگرافی به دست، یا روی معدود صندلی های سالن به انتظار نشسته اند یا غرق در فکر و خیال، به دیوارهای سرد و سنگی مرکز تکیه داده اند. در نگاهِ اول، فضا، فضای سنگین و غمباری است اما وقتی بیشتر دقت کنی، تعداد بسیار زیادی قاب عکس از نوزادان سرخ و خندان و بانمکی که به لطف خدا و با مشاوره و تلاش کادر پزشکی این مرکز، به دنیا آمده اند و پدر و مادرهای نابارور را شاد و ذوق زده کرده اند، دریچه ای از امید رو به دلت باز می کند.
«ترانسفرهای دکتر خادم برای رفتن به اتاق عمل حاضر باشند!» این جمله یعنی دکتر نیره خادم، استاد دانشگاه، جراح و متخصص زنان و زایمان و مدیر مرکز ناباروری میلاد، تا دقایقی دیگر آماده می شود تا جنین های یکی دو روزه زوج های جوانی را که متقاضی لقاح آزمایشگاهی هستند به درون بطن مادران جوان یا احیانا مادران حامل، تزریق کند. در غیاب ایشان، سرکار خانم فیروزه شفیق، سرپرستار مرکز، پاسخگوی سوالات ماست. در ادامه، دکتر خادم هم به ما پیوست.
انواع روش های درمان ناباروری
خانم فیروزه شفیق درباره انواع درمان های تخصصی ناباروری می گوید: «هم اکنون چهار روش تخصصی درمان ناباروری وجود دارد: روش دارویی که ساده ترین روش است و برای زوج هایی به کار گرفته می شود که نازایی از سوی خانم است. بیمار طی یک دوره، دوز مشخصی از یک سری دارو را مصرف می کند، تخمک گذاری اش تحریک می شود و چنانچه در یک زمانِ مناسب عمل زناشویی شکل بگیرد، معمولا منجر به حاملگی می شود.
روشِ بعدی، روش IUI است. روشی که در مراکز ناباروری جزو شایع ترین روش هاست و برای بیماران خانمی که مشکل حاد تخمک گذاری یا مشکلاتی نظیر چسبندگی لوله دارند به کار می رود.
روش سوم، روش IVF است که در مواردی که لوله رحم بسته است یا اسپرم های مرد بسیار ضعیف و کم تحرک است، استفاده می شود. در این روش خانم یک دوره 45 روزه دارو مصرف می کند و هنگامی که بدنش آماده شد، عمل تخمک کشی لقاح آزمایشگاهی انجام می شود.
روش چهارم که به روش سوم نزدیک است و در واقع، مکمل روش سوم است، روش میکرواینجکشن نام دارد. این روش برای زوج هایی به کار گرفته می شود که IVF ناموفقی داشته اند.
در این روش دانه دانه اسپرم ها، به کمک میکروسکوپ الکترونیک به درون سیتوپلاسم تخمکِ زن تزریق می شود و لقاح آزمایشگاهی با دستکاری و دخالت عوامل بیرونی شکل می گیرد و بعد از سه روز که تبدیل به یک جنین هشت تا شانزده سلولی شد، به درون رحم زن منتقل می شود».
هزینه های انواع روش های درمان ناباروری
شفیق درباره هزینه ها و شانس موفقیت انواع روش ها می گوید: «در روش IUI که روش ارزان قیمتی است و سرجمع 500 هزارتومان هزینه دارد، به شکل معمول 20 درصد احتمال موفقیت و حاملگی وجود دارد. درست مثل یک زوج سالم که اگر در طول یک ماه از راه های پیشگیری از حاملگی استفاده نکنند، 20 درصد احتمال دارد بچه دار شوند.
در روش آی وی اف 35 تا 40 درصد شانس موفقیت دارد چون در واقع جنینِ شکل گرفته شده به درون رحم زن منتقل می شود و برخی ریسک های روش قبل را ندارد. IVF روش گران قیمتی است و کل پروسه حدود 5 میلیون تومان هزینه دارد. هر بار یک کدام از این روش ها شکست بخورد، باید زمانی بین یک تا سه ماه وقفه بیفتد و دوباره در صورت تمایل، پروسه درمان از نو شروع شود.»
وقتی باید از رحم جایگزین استفاده کرد
اما در روش IVF یا میکرواینجکشن، چه زنانی خودشان توانایی و امکانِ پرورشِ جنین آزمایشگاهی را ندارند و ناچارند از رحم زن دیگری کمک بگیرند؟ خانم دکتر خادم با همراهی همکارش این گونه پاسخ می دهد: «زنانی که سابقه سقط مکرر دارند؛ مثلا شش یا هفت مرتبه سقط. زنانی که به شکل مادرزاد رحم ندارند؛ یعنی تخمدان دارند و هر ماه به شکل طبیعی تخمک آزاد می کنند اما فاقد رحم هستند.
زنانی که در رحمشان فیبروم های بزرگ داشتند و برای برداشتن فیبروم ها، مجبور به برداشتن رحم شده اند. یا زنانی که در حاملگی های قبل، به دلایلی مثل نفوذ جفت به درون حفره رحم، جفت و رحم را به دلیل خطر خونریزی با هم برداشتند. این ها مواردی است که مریض رحم ندارد اما مواردی هم هست که بیمار رحم دارد اما آن رحم، قابلیت نگهداری جنین را ندارد.
مثلا رحم های فیبروماتو که زن، چندین فیبروم درون رحم دارد اما در عین حال نیازی به جراحی ندارد و بهتر است به رحم خودش دست نزند و از رحم شخص دیگری کمک بگیرد. دسته بعد زنانی هستند که مبتلا به بیماری های خاص مثل ناسازگاری RHخون یا دیابت و بیماری های قلبی اند و بارداری می تواند جان مادر یا جنین را تهدید کند.»
ویژگی های رحم جایگزین
اما زنِ صاحب رحم حامل، باید چه ویژگی هایی داشته باشد و قبل از انتقال جنین آزمایشگاهی به بدنش، چه آمادگی هایی کسب کند؟ دکتر خادم و شفیق پاسخ می دهند: «صاحب رحم حامل باید 20 تا 45 ساله باشد و در قدم اول تحت معاینه، آزمایش و چکاپ های عمومی جسمی و روانی قرار بگیرد و در صورتی که پاسخ مثبت بود باید مدتی قبل از انتقال جنین، داروهایی مصرف کند اما تعداد، نوع و دوز داروهای مصرفی اش، بسیار سبک تر از داروهای زنی است که مثلا قرار است تحت تخمک کشی قرار بگیرد.
پس از انتقال جنین هم، باز باید برای حفظ بارداری، سه ماه دارو مصرف کند. اگرچه داروها معمولا تزریقی نیست و خوراکی است اما به هرحال تاثیرات و عوارضی دارد که این پروسه را به یک روند دشوار و حساس تبدیل می کند.»
صاحب رحم جایگزین را چه کسی معرفی می کند؟
از دکتر خادم که می پرسم: آیا مراکز ناباروری، مسئولیت معرفی صاحبان رحم جایگزین به زوج ها را برعهده دارد؟ می گوید: «ما هیچ دخالتی در معرفی صاحبان رحم جایگزین به زوج ها نداریم اما هستند اشخاص و مراکز خصوصیِ درمان ناباروری که یک جورهایی دلال و واسطه زنانِ بی بضاعت و زوج های نابارورند و اصلا فهرستی دارند که داوطلب ها اسم می نویسند و در نوبت می مانند و این فهرست در اختیار زوج های متقاضی قرار می گیرد و متاسفانه این وسط، هزینه ای از 10 تا 50 میلیون رد و بدل می شود. ما فقط به زوج ها توصیه می کنیم سعی کنند از میان خانواده و فامیل و اطرافیان، یک داوطلب پیدا کنند تا هم هزینه ای روی دستشان نگذارد و هم دلسوزیِ بیشتری نسبت به جنین درون رحمش داشته باشد.
خواهر خانم، خواهر آقا، جاری، دخترخاله و حتی مادربزرگ ها. یکی از موارد جالب استفاده از رحم حامل در این مرکز، مربوط است به خانم جوانی که از رحم مادرش برای بچه دار شدن کمک گرفت.
مادر، زنی بود چهل و چند ساله و سرحال که بدن و رحم سالمی داشت و به عنوان مادربزرگ، جنین دخترش را نه ماه در بدنش پرورش داد و بچه را صحیح و سالم به دنیا آورد و حتی قابلیت شیردهی داشت. منتها از آنجا که بسیاری از زوج های نابارورِ متقاضی رحم اجاره ای، مایل نیستند اطرافیانشان واقعیتِ ماجرا را بدانند، از رحمِ شخص غریبه ای استفاده می کنند و گاهی ادای یک حاملگی غیرواقعی را جلوی دیگران درمی آورند و در ماه های به اصطلاح آخر بارداری به بهانه ای از فامیل فاصله می گیرند و وقتی بچه به همتِ زن دیگری به دنیا آمد، به جمع بازمی گردند. شاید همه این ها به این خاطر باشد که هنوز جا نیفتاده که نوزاد متولد شده به وسیله روش رحم جایگزین، بچه واقعی و ژنتیکی پدر و مادرش است.»
اما این روزها، این روش از بارداری چقدر بین عموم جاافتاده و پذیرفته شده است؟ فیروزه شفیق معتقد است: «خوشبختانه عموم مردم به راحتی می پذیرند ولی به طور کلی از آنجا که هر زنی دوست دارد با جسم و روح خودش بارداری و شیردهی و مادری را تجربه کند، ممکن است تردیدهایی وجود داشته باشد اما همین زن وقتی می بیند هیچ چاره ای غیر از این روش ندارد، به عنوان بهترین راه حل انتخابش می کند.
بد نیست بدانید در روش رحم حامل، ما به وسیله دارو کاری می کنیم که مادرِ واقعی جنین، به شکل مختصر امکان شیردهی پیدا کند تا گرچه کمرنگ اما به هر حال، حال و هوای شیردهی را تجربه کند. به شکل کلی این روش یک روش انسانی و اخلاقی است که آسیب چندانی ندارد جز در موارد استثنا که ممکن است علقه و عاطفه ایجاد شده بین صاحب رحم و جنین، مشکل ایجاد کند که خب این هم با وجود تعهدات مالی و قانونی که پیش از این به تایید و امضای طرفین رسیده است، نگران کننده نیست.
ضمن اینکه استفاده از این روش بارداری باید از قدم اول با اذن قانونی و نامه از دادگاه همراه باشد و از آنجا که ساز و کار شرعی و قانونی شفافی برایش تعریف شده است، پس از تولد نوزاد، گواهی ولادت به نامِ مادر واقعی اش (صاحب تخمک) صادر می شود.»
حکم شرعی رحم اجاره ای چیست؟
این سؤال دو صورت دارد: 1- اینکه مراد، اجاره رحم زن به همراه تخمک اوست. یعنی نطفه مردی را در رحم غیر همسرش تزریق کنند تا وی از این طریق صاحب فرزند گردد. که بنا به فتوای بیشتر مراجع، تنها راه برای جواز این عمل، محرمیت موقت مرد صاحب نطفه با زنِ صاحب رحم است.
2- اینکه مراد، آن است که نطفه مرد و تخمک زنش را در خارج از رحم ترکیب و به دلیل عدم توانایی زن در بارداری، آن را به رحم زن دیگری تزریق نمایند. که مراجع عظام تقلید، در پاسخ به این سؤال، چنین اظهارنظر کرده اند؛
حضرت آیت ا… العظمی خامنه ای: «این کار فى نفسه اشکال ندارد ولى باید از مقدمات حرام از قبیل نگاه و لمس حرام و غیر آنها اجتناب شود. به هر حال در صورتى که با این روش کودکى به دنیا بیاید ملحق به شوهر زنى که صاحب رحم است نمى‌شود بلکه ملحق به صاحب نطفه و به زنى است که صاحب تخمک است.»
حضرت آیت ا… العظمی سیستانی: «این کار فی نفسه اشکال ندارد.»
حضرت آیت ا… العظمی مکارم شیرازی: «هر گاه نطفۀ زن و شوهرى را در خارج از رحم با هم ترکیب کنند و در رحم شخص ثالثى قرار دهند، این امر ذاتاً جایز است؛ ولى چون غالباً مستلزم نگاه و لمس حرام است، تنها در موارد ضرورت مجاز است.»
حضرت آیت ا… العظمی صافی گلپایگانی: «چنانچه ملازم با حرام از قبیل لمس و نظر نباشد، فی نفسه مانعی ندارد.»
قانون درباره رحم اجاره‌ای چه می‌گوید؟
از آنجا که پیدا کردن بانوی مایل به اجاره دادن رحم که مقبول باشد، کار دشواری است، وقتی چنین زنی پیدا شد، دیگر زوجین سعی در پریدن از مراحل مختلف اداری و قانونی می کنند و دوست دارند هر چه زودتر دست به کار شوند و به فرزندشان برسند.
اما نباید فراموش کرد که در چنین فعالیت های حساس و سرنوشت سازی، وجود قرارداد قانونی و محضری از نان شب واجب تر است.
قراردادی برای تشخیص اشخاصی که از نظر ژنتیکی با بچه ارتباط دارند، تعیین پدر و مادر قانونی طفل، تعیین تعهدات طرفین و شروطی که مورد توافق قرار گرفته است، دستیابی به قصد مشترک طرفین، برطرف نمودن شبهه زنا در مورد مادر جانشین و مشخص شدن نسب طفل متولد از مادر جانشین، تعهدات و تکالیف طرفین و شرایط ضمن عقد قرارداد و… که باید به شکلِ کامل تنظیم شده و به امضا و تایید طرفین و مراجع ذیصلاح برسد.
روزنامه خراسان
