همانطور که قبلا نیز اشاره داشتیم. خانواده مهم ترین نقش در رشد و تربیت کودک را دارد. و این رشد فقط ابعاد جسمی را در بر نمی گیرد بلکه ابعاد فکری کودک نیز در میان خانواده رشد می کند. محققان بر این باورند که بهترین سن برای رشد فکری و ذهنی کودک سن دو تا سه سالگی است.
به عقيده نظريه‌پردازان و محققان علوم روانشناسي، آموزش مهارت‌هاي تفكر و استدلال و داوري از دوران كودكي، نقش مهمي در ارتقاي رشد شناختي كودك بوده و زمينه‌ساز موفقيت كودك در زمينه‌هاي آموزشي و تحصيلي خواهد بود. تمركز و توجه والدين بر مسائلي مانند كودك درباره چه مسائلي فكر مي‌كند و از چه دريچه‌اي به دنياي اطراف خود مي‌نگرد، كمك مؤثري به استفاده از ابزار و روش‌هاي گوناگون براي آموزش مهارت تفكر به كودكان خواهد بود.
رشدشناختي
به طور كلي بخشي از تفكرات كودكانه كه مجموعه‌اي از توانايي استدلال، خلاقيت و سازماندهي داده‌ها محسوب مي‌شود، ريشه در فاكتورهاي ژنتيكي داشته و بخشي ديگر اكتسابي بوده كه در محيط خانواده و ديگر محيط‌هاي آموزشي رشد پيدا مي‌كند.
دكتر مهين اسلامي، فوق تخصص روانپزشكي كودك و نوجوان درخصوص مراحل رشدشناختي كودك مي‌گويد: روانشناسان رشدشناختي افراد را به چهار مرحله شامل بدو تولد تا دوسالگي، دو تا هفت سالگي، هفت تا 11 سالگي و پس از آن تقسيم مي‌كنند. كودكان وقتي كه مهارت‌هاي گفتاري را مي‌آموزند، تفاوت‌هاي ميان افراد را درك كرده و اين تفاوت‌ها بيانگر رشدشناختي آنها است. اين استاد دانشگاه علوم پزشكي كرمان اضافه مي‌كند: بنابراين يك تا دو سالگي بهترين زمان براي پرورش توانمندي‌هاي فكري كودك بوده و هر چه محيط رشد كودك پويا و غني‌تر باشد و زمينه تحريك حس كنجكاوي كودكان فراهم شود، تقويت رشدشناختي كودك بهتر انجام گرفته و كودك مهارت چگونه انديشيدن را دقيق‌تر مي‌آموزد. مهارت‌هاي گفتاري و آگاهي، كسب تجربيات، ميزان بهره هوشي و خودباوري از مباني تفكر در كودكان محسوب شده و از آنجايي كه خانواده مهم‌ترين بستر براي شكل‌گيري و پرورش مباني تفكر به شمار مي‌آيد، نقش والدين در تربيت كودكاني با انديشه برتر و خلاق، انكارناپذير است.
دكتر ناصر قاسم‌زاد روانشناس، فراهم كردن زمينه مناسب براي رشد شكل‌گيري تفكر صحيح در كودكان را از دوران بارداري ضروري دانسته و معتقد است فرآيند رشد جسماني و ذهني كودك از دوران قبل و هنگام بارداري مادر شكل مي‌گيرد. پس از آن نخستين پنج سال زندگي كودك رشد جسمي و كمال فكري يا بهره هوشي او تكامل پيدا مي‌كند. در اين سال‌ها، والدين به وسيله ابزارهاي كمك آموزشي و بهره‌گيري از روش‌هاي صحيح تربيت، فرآيند يادگيري و تفكر خلاق را در كودك تقويت مي‌كنند.
برنامه‌ريزي مناسب
دكتر رضا رحيم‌مرندي روانشناس كودك، درخصوص مراحل رشد فكري كودك مي‌گويد: دستيابي به درك صحيح از مسائل اطراف و جداسازي و تفكيك مسائل از يكديگر، مقايسه، فرضيه‌سازي، نظريه‌پردازي، استفاده از منابع و ارزيابي مشكلات از جمله مراحلي است كه كودك براي دست يافتن به نتيجه قابل قبول در مراحل رشد فكري طي مي‌كند.
اين روانشناس اضافه مي‌كند: برنامه‌هاي تلويزيوني، كتاب، نرم‌افزارهاي آموزشي، وسايل بازي، شيوه برخورد والدين و مسئولان آموزشي با كودك و آموزش مهارت‌هايي مانند كمك به كودك براي درك و تفكيك اطلاعات، آموزش مهارت ارزشگذاري و نتيجه‌گيري معنادار از اطلاعات و مهارت حل مسئله و تفكر انتقادي باعث مي‌شود تا كودكان به رشد قابل قبولي در زمينه استدلال و تفكر دست پيدا كنند.
تصميم‌گيري‌هاي آگاهانه
در مراحل اوليه رشد، كودكان كمتر تصميم‌گيري آگاهانه داشته و اكثر اوقات بدون فكر كردن، تصميم مي‌گيرند.
با افزايش سن و رشد فكري كودك، تصميمـــــات او آگاهانه و براساس محــــــرك‌هاي محيطـــــي است. كودكان با استفاده از قدرت انتخاب راهكار‌هاي مختلف، تفكرات خود را سازماندهي كرده و تصميم مي‌گيرند.
به‌عقيـــــده متخصصان، تشويق كودك براي طرح سؤالات مختلف و دريافت پاسخ مناسب و منطقي از سوي والدين، فراهم كردن موقعيت‌هايي كه ذهن كودك را به چالش انداخته و كودك براي رهايي از مشكل مجبور به انتخاب بهترين گزينه مي‌شود و تقويت مهارت‌هاي كلامي، در تقويت رشد فكري او مؤثر است.
دكتر مهين اسلامي شهر بابكي، فوق‌تخصص روانپزشكي معتقد است: زماني‌كه والدين در حضور كودك با صداي بلند صحبت كرده و تفكرات خود را با استفاده از مهارت‌هاي گفتاري بيان مي‌كنند، تفكرات عالي در او رشد پيدا كرده و اين مسئله باعث تقويت رشد فكري كودك مي‌شود.
اين روانپزشك اضافه مي‌كند: براي نمونه وقتي مادر مشغول آشپزي بوده و مراحل پخت را يك به يك با صداي بلند توضيح مي‌دهد يا هنگامي‌كه كودك مشغول خانه‌سازي يا مرتب كردن قطعات پازل است، مراحل بازي را با استفاده از مهارت كلامي توضيح مي‌دهد، مراحل تفكر در كودك با دريافت محرك‌ها و شناخت محيط و اشيا شكل مي‌گيرد.
به‌عقيده اين استاد دانشگاه، از آنجايي كه تقويت رشد شناختي و تفكر كودك به شرايط محيط وابسته و شيوه «تعليم و تربيت والدين وابسته است» انجام بازي‌هايي مانند شن‌بازي، آب‌بازي كه در آن كودك از حواس پنجگانه خود استفاده كرده و قدرت پيش‌بيني و كنجكاوي در او تقويت مي‌شود، به پرورش تفكر صحيح كمك مي‌كند.
دكتر ناصر قاسم‌زاد، روانشناس معتقد است: در خانواده‌هايي كه والدين اجازه تفكر و قدرت انتخاب را از كودك سلب كرده يا وقت كافي براي اغناي نيازهاي رواني او نداشته و دچار وسواس يا اضطراب هستند، رشد فكري و استدلالي كودكان سركوب شده و زمينه مناسب براي تقويت مهارت‌هاي استدلالي فراهم نمي‌شود.
به عقيده اين روانشناس، در خانواده‌هاي سالم،كودكان از طريق آزمون و خطا به كسب تجربياتي دست پيدا مي‌كنند كه به آنها در رشد تفكر خلاق و پويايي ذهني فرد كمك كرده و مصرف‌گرايي و پذيرش بي‌چون و چراي موقعيت‌ها جاي خود را به استفاده از تفكر انتقادي و پويايي جسمي و ذهني همراه با تفكر خلاقانه مي‌دهد.
آينده‌اي درخشان
دكتر مهين اسلامي، فوق‌تخصص روانپزشكي كودك، تقويت مهارت‌هاي استدلالي و كمك به پرورش تفكر كودك را يكي از بهترين راهكارها براي رشد كودكاني خلاق و برخوردار از بهداشت رواني و جسماني مي‌داند و معتقد است افرادي كه از دوران كودكي با روش‌هاي چگونه انديشيدن آشنا مي‌شوند، هنر «نه گفتن» را آموخته و در مقابل خواسته‌هاي ديگران به صورت انفعالي اقدام نمي‌كنند. اين كودكان به تدريج ياد مي‌گيرند با تجزيه و تحليل مسائل و موضوعاتي كه با آن روبه‌رو مي‌شوند، بهترين انتخاب را داشته باشند. اكثر اين افراد در سنين نوجواني از تفكر استدلالي، انتقادي بيشتري برخوردار بوده و در برابر مسائل پرسشگرانه عمل مي‌كنند.
اين روانپزشك اضافه مي‌كند: افرادي كه از دوران كودكي از مهارت تفكر صحيح و استدلال برتر برخوردار هستند، در بزرگسالي براي تمام مسائل، فرضيه ساخته و به دنبال پاسخ و اثبات آن مي‌گردند.
دكتر ناصر قاسم‌زاد روانشناس، با تأكيد بر نقش تفكرات انتقادي در بهره‌مندي از يك زندگي سالم مي‌گويد، تجربه نشان مي‌دهد افرادي كه در بزرگسالي دست به ارتكاب جرم زده يا احتمال بزهكاري در آنها بيشتر است، از تفكرات انتقادي و استدلالي كمتري برخوردار بوده و احتمال شكل‌گيري شخصيت‌هاي ناسازگار و انعطاف‌ناپذير در آنها بيشتر مي‌شود.
