مواد شبه‌افيونى (اُپیوئیدها) داروهايى هستند با اثرات شبيه مرفين که استفاده اصلى پزشكى آنها در تخفيف دادن درد است.
ساير استفاده هاى پزشكى آنها كنترل كردن سرفه و اسهال و نيز درمان كردن اعتياد به ساير مواد شبه افيونى است. علاوه بر اين مواد شبه افيونى سرخوشى و نشئگى ايجاد مى كنند و براى همين است كه مورد سوءمصرف قرار مى گيرند.
منبع شبه افيونى‌ها چيست؟
برخى از مواد شبه افيونى مانند مرفين و كدئين به طور طبيعى در ترياك موجودند. مواد شبه افيونى ديگر مانند هروئين با اضافه كردن مواد شيميايى ديگر به مرفين ساخته مى شوند.
البته امروزه بسيارى داروهاى شبه افيونى از ترياك استخراج نمى‌شوند بلكه به طور مصنوعى ساخته مى شوند. از جمله داروهاى شبه افيونى كه شركت هاى دارويى آنها را مى سازند مى توان به اوكسى‌كدون، مپريدين، هيدروكودون و هيدرومرفين اشاره كرد.
شكل ظاهرى شبه‌افيونى‌ها چگونه است؟
داروهاى شبه افيونى با استفاده پزشكى به اشكال گوناگون، قرص، كپسول، شربت، محلول و شياف وجود دارند.
ترياك ماده اى صمغ مانند است كه از تخمدان گل گياه خشخاش به دست مى‌آيد و معمولاً به صورت تكه‌ها يا گرد قهوه‌اى تيره عرضه مى‌شود و معمولاً تدخين يا خورده مى شود. هروئين به صورت گردى سفيد يا مايل به خرمايى ارائه مى‌شود.
استفاده‌هاى مواد شبه افيونى چيست؟
پزشكان و دندانپزشكان شبه افيونى‌ها را براى تسكين دادن درد هاى حاد يا مزمن ناشى از بيمارى، جراحى يا جراحت ها تجويز مى‌كنند.
داروهاى شبه‌افيونى همچنين براى تخفيف دادن سرفه متوسط تا شديد و اسهال به كار مى‌روند. شبه‌افيونى هايى مانند متادون و بوپرونورفين براى معالجه اعتياد به شبه افيونى هاى ديگر مانند هروئين كاربرد دارند.
افراد همچنين براى نشئه شدن و ايجاد سرخوشى به سوءمصرف شبه افيونى‌ها مى‌پردازند.
گرچه در اين مورد معمولاً توجه به داروهاى غيرقانونى مثل هروئين معطوف مى شود، اما برخى از داروهاى شبه‌افيونى قانونى تجويز شده توسط پزشكان مانند كدئين، هيدرومورفون، اكسى‌كدون، مرفين و… نيز مورد سوءمصرف قرار مى‌گيرند.
يك علامت هشدار دهنده در اين مورد تجديد مكرر نسخه اين داروها است. افرادى كه اين داد ه‌ها را مورد سوءمصرف قرار مى دهند ممكن است به پزشكان مختلف مراجعه كنند و از هر يك از آنها نسخه اين داروها را بگيرند. اين داروها همچنين از داروخانه ها نيز دزديده شده و در خيابان به فروش مى رسند، خود شاغلان حرف پزشكى هم كه به اين داروها دسترسى دارند در خطر سوءمصرف اين داروها قرار دارند و ممكن است به آنها وابسته شوند.
شبه افيونى ها چه احساسى در مصرف كننده ايجاد مى كنند؟
نحوه اثر مواد شبه افيونى به چند عامل بستگى دارد:
• مقدار مصرف.
• توالى بين موارد مصرف و مدت كلى مصرف.
• شيوه مصرف، خوراكى يا تزريقى.
• خلق و خوى، انتظارات و محيط زندگى.
• سن فرد مصرف كننده.
• وجود بيمارى جسمى يا روانى قبلى.
• مصرف الكل و ساير داروها اعم از دارو هاى تجويز شده توسط پزشك، داروهاى بدون نياز به نسخه، دارو هاى گياهى و داروهاى غيرقانونى.
مقادير كم مواد شبه افيونى احساس درد و پاسخ عاطفى به درد را مهار مى كند.
اين مواد همچنين نشئگى و خواب آلودگى، آرميدگى عضلانى، اشكال در تمركز، تنگ شدن مردمك ها، اندكى كاهش يافتن در سرعت تنفس، تهوع، استفراغ، بى اشتهايى و تعريق به وجود مى‌آورند. با مقادير بالاتر مصرف اين مواد اين اثرات شديدتر مىشوند و مدت بيشترى به طول مى‌انجامد.
سرعت و شدت اثرات مواد شبه افيونى بستگى به چگونگى مصرف دارو دارد. هنگامى كه اين مواد به طور خوراكى مصرف مىشوند، اين اثرات به تدريج ظاهر مىشوند و معمولاً پس از ده تا بيست دقيقه احساس مى شود.
هنگامى اين مواد به صورت تزريق داخل وريدى مصرف مى شوند، اثرات با بيشترين شدت و در طول يك دقيقه احساس مىشوند.
اين احساسات چه مدت به طول مى‌انجامد؟
هنگامى كه شبه افيونى ها براى تخفيف دادن درد خورده مى شوند، طول مدت اثر آنها تا حدى بر حسب نوع مصرف شده متفاوت است، گرچه به طور كلى يك دوز واحد بسيارى از اين مواد مى تواند براى چهار تا پنج ساعت درد را تسكين دهد.
آيا مواد شبه افيونى خطرناك هستند؟
بله، شبه‌افيونى ها در صورتى كه بدون نظارت پزشك مصرف شوند خطرناكند.
همه مواد شبه افيونى به خصوص هروئين هنگامى که در مقادير زياد مصرف شوند يا هنگامى به همراه ساير داروهاى مهار كننده مغز مانند الكل يا داروهاى بنزوديازپينى مانند ديازپام مصرف شوند، ممكن است باعث مرگ فرد شوند.
علت اين است كه مواد شبه‌افيونى فعاليت بخشى از مغز كه عهده‌دار كنترل كردن تنفس است را مهار مى‌كنند و در مقادير زياد ممكن است باعث قطع تنفس و مرگ شوند. علائم مسموميت با مقادير زياد اين مواد شامل كندشدن تنفس، كبودى پوست و بالاخره اغما است. مرگ معمولاً به علت قطع تنفس رخ مى‌دهد.
اين افراد را اگر به موقع به بيمارستان برسانند، مى‌توان با داروهايى مانند نالوكسان كه اثرات مواد شبه‌افيونى از جمله اثرات آنها در مهار كردن تنفس را برطرف مى‌كنند، معالجه كرد.
افرادى كه به دنبال اثرات نشئه زاى مواد شبه‌افيونى هستند، ممكن است با توجه به بى‌اثر شدن تدريجى اين مواد براى رسيدن به حالت نشئگى مداوماً مقدار مصرف خود را افزايش دهند. با افزايش ميزان مصرف، فرد در معرض خطر مسموميت و مصرف بیش از حد یا اوردوز (Overdose) قرار مى گيرد.
اگر افرادى كه به علت مصرف دراز مدت دچار تحمل نسبت به اين مواد شده اند، مدتى مصرف اين مواد را قطع كنند و سپس همان مقدارى كه پيش از قطع مصرف مى كرده اند، را دوباره آغاز كنند، خطر مسموميتیا اوردوز شدن زياد است.
برخى افراد براى افزايش شدت اثر نشئه آور مواد شبه افيونى را تزريق مى كنند. تزريق اين مواد در موارد غير پزشكى خطر بالاى سرايت عفونت و بيمارى ها به علت سرنگ هاى آلوده، استفاده مشترك از سرنگ و ناخالصى هاى موجود در مواد را ايجاد مى‌كند.
ميزان شيوع ايدز و هپاتيت به خصوص در ميان مصرف كنندگان تزريقى اين مواد بالا است.
مواد مخدر خيابانى تقريباً هيچ گاه خالص نيستند و قرص ها و كپسول هاى دارويى، هنگامى كه براى تزريق رقيق مى شوند، حاوى موادى هستند كه مى توانند به طور دائم به وريد‌ها يا اندام صدمه بزنند،
استفاده از شبه افيونى هاى كوتاه اثر مانند هروئين حين باردارى مى تواند باعث زايمان زودرس، وزن كم هنگام زايمان، بروز علائم ترك در نوزاد و مرگ نوزاد شود. زنان باردارى كه به شبه افيونى ها معتادند با متادون، يك شبه افيونى طولانى اثر، مورد درمان قرار مى گيرند تا از به وجود آمدن علائم ترك جلوگيرى شود.
آيا شبه افيونى ها اعتياد آورند؟
شبه افيونى ها مى توانند اعتياد ايجاد كنند. هنگامى كه مواد شبه افيونى به طور گاهگاهى تحت نظارت پزشك مصرف شوند، خطر اعتياد ناچيز است، اما افرادى كه به طور منظم به خاطر اثرات لذت‌بخش اين مواد را مورد مصرف قرار مى دهند، به زودى نسبت به اين اثرات دچار تحمل (Tolerance) مى شوند (به اين معنا كه با همان مقدار قبلى مصرفشان نشئه نمى شوند)
اين افراد براى رسيدن به همان شدت اثر مجبورند مقدار بيشترى از دارو را مصرف كنند. مصرف مزمن يا سوءمصرف شبه افيونى ها مى تواند به وابستگى جسمى و روانى منجر شود.
افراد هنگامى “وابستگى روانى” به يك دارو يا ماده پيدا مى كنند كه آن ماده يا دارو به محور افكار، احساسات و فعاليت هاى آنها بدل مى شود به طورى كه نياز به مصرف آن دارو به صورت يك اجبار يا ميل شديد در مى آيد.
در “وابستگى جسمى”، بدن به حضور دارو عادت مى كند و در صورت كاهش يا قطع مصرف دارو علائم ترك بروز مى كند.
فردى كه وابستگى جسمى دارو به شبه افيونى ها دارد حدود شش تا ۱۲ ساعت پس از آخرين مصرف يك شبه‌افيونى كوتاه‌اثر مانند هروئين و يك تا سه روز پس از آخرين مصرف يك شبه افيونى طولانى‌اثر مانند متادون دچار علائم ترك خواهد شد.
علائم ترك در شبه افيونى هاى كوتاه اثر شديد است و به سرعت به سراغ فرد مى آيد، در شبه افيونى هاى طولانى اثر اين علائم تدريجى تر بروز مى كند و شدت كمترى هم دارد.
علائم ترك شامل ناآرامى، خميازه كشيدن، اشك ريزش، اسهال، درد هاى قولنجى شكم، دانه دانه شدن پوست و آبريزش بينى است.
اين علائم با ميل شديد به دارو و جست و جو براى پيدا كردن آن است. اين علائم معمولاً پس از يك هفته فروكش مى كند، گرچه برخى علائم مانند اضطراب، بى خوابى و ميل شديد براى ماده مخدر ممكن است براى مدتى طولانى ادامه پيدا كند. علائم ترك مواد شبه افيونى، برخلاف علائم ترك الكل، ندرتاً حيات فرد را به خطر مى اندازد.
اثرات درازمدت مصرف شبه افيونى ها چيست؟
مصرف دراز مدت شبه افيونى ها مى تواند باعث ناپايدارى خلقى، تنگ شدن مردمك‌ها (اختلال در ديد شبانه)، يبوست، كاهش ميل جنسى و بى‌نظمى هاى قاعدگى شود.
اعتياد به مواد شبه افيونى مى تواند به اثرات مخرب درازمدت اجتماعى، مالى و عاطفى منجر شود.
