ارگونومی ( یا فاکتورهای انسانی )رشته علمی در رابطه با درک فعل و انفعالات میان انسان و سایر عناصر یک سیستم و حرفه است که صدق نظریه ، اصول ، داده ها و روش ها برای طراحی به منظور بهینه سازی رفاه انسان و سیستم کلی است
تعریف ارگونومی . تعریف رسمی ارگونومی که بوسیله انجمن ملی ارگونومی تأیید شده است به شرح زیر می باشد : ارگونومی ( یا فاکتورهای انسانی ) اصول علمی مرتبط با فهم تعامل بین انسان و سایر عناصر یک سیستم و حرفه ای است که شامل تئوریها ، اصول و داده ها ، و روشها برای طراحی مطابق با بهینه سازی آسایش و رفاه افراد و عملکرد کامل سیستم می باشد. واژه ارگونومی آمیزه ای از دو واژه یونانی ارگو (به معنی کار) و نوموس (به معنی قانون) است.
فاکتورهای مهندسی انسانی (ارگونومی):
ظهور سازمانهای اجتماعی و گسترش روز افزون آنها، از ویژگی های بارز تمدن بشری است؛ به طوری که با توجه به عوامل گوناگون مکانی و زمانی، و ویژگی ها و نیازهای خاص جوامع مختلف، همه روزه انواع سازمانهای اجتماعی ظهور و گسترش می یابد و بر تعدادشان افزوده می شود. یک ملت بواسطه شهروندانش و یک سازمان بوسیله کارکنانش شناخته می شود. پیشرفت یک سازمان بوسیله سلامتی و تندرستی کارکنان مشخص می شود. نادیده گرفتن ایمنی و بهداشت کار موجب زیان اقتصادی قابل توجهی می شود که تاثیرات جدی بر بهره وری دارد.میزان بروز حوادث شغلی منجر به مرگ در کشورهای در حال توسعه ۳ تا ۴ برابر کشورهای توسعه یافته است. و این حوادث معمولاً بصورت غیر عمدی هستند.
در طول جنگ جهانی دوم تاکید اصلی دانشمندان علوم رفتاری بر استفاده از آزمونهایی برای انتخاب افراد مناسب برای هر کار و ابداع راهکارهای تربیتی بهتر بود کانون توجه، انطباق دادن شخص با کار بود. حرفه عوامل انسانی در دوران پس از جنگ زاده شد در سال ۱۹۴۹، انجمن پژوهشی ارگونومی که اکنون انجمن ارگونومی نامیده می شود در انگلستان تاسیس شد و اولین کتاب در باب عوامل انسانی ، به نام روان شناسی تجربی کار بسته عوامل انسانی در طراحی مهندسی انتشار یافت در سال ۱۹۵۹ موسسه بین المللی ارگونومی با هدف برقراری ارتباط بین چندین انجمن عوامل انسانی و ارگونومی در کشورهای مختلف جهان تاسیس شد دوران ۲۰ ساله بین ۱۹۶۰ تا ۱۹۸۰ شاهد رشد وبسط سریع عوامل انسانی بود.
ارگونومی چیست
تعریف ارگونومی :
تعریف رسمی ارگونومی که بوسیله انجمن ملی ارگونومی تأیید شده است به شرح زیر می باشد :
ارگونومی ( یا فاکتورهای انسانی ) اصول علمی مرتبط با فهم تعامل بین انسان و سایر عناصر یک سیستم و حرفه ای است که شامل تئوریها ، اصول و داده ها ، و روشها برای طراحی مطابق با بهینه سازی آسایش و رفاه افراد و عملکرد کامل سیستم می باشد. واژه ارگونومی آمیزه ای از دو واژه یونانی ارگو (به معنی کار) و نوموس (به معنی قانون) است. .در آمریکا ، مهندسی عوامل انسانی یا عوامل انسان مترادف واژه ارگونومی دانسته شده است . ارگونومی در اروپا ، ریشه در فیزیولوژی کار ، بیو مکانیک و طراحی ایستگاه کار دارد . در حالی که عوامل انسانی آمریکائیان ، از فیزیو لوژی تجربی سرچشمه گرفته ، بر عملکرد انسانی و طراحی سامانه ها متمرکز است. حرفه عوامل انسانی در دوران پس از جنگ جهانی دوم زاده شد در سال ۱۹۴۹، انجمن پژوهشی ارگونومی که اکنون انجمن ارگونومی نامیده می شود در انگلستان تاسیس شد و اولین کتاب در باب عوامل انسانی ، به نام روان شناسی تجربی کار بسته عوامل انسانی در طراحی مهندسی انتشار یافت در سال ۱۹۵۹ موسسه بین المللی ارگونومی با هدف برقراری ارتباط بین چندین انجمن عوامل انسانی وارگونومی در کشورهای مختلف جهان تاسیس شد دوران ۲۰ ساله بین ۱۹۶۰ تا ۱۹۸۰ شاهد رشد وبسط سریع عوامل انسانی بود .
ارگونومی در چهار شاخه بیومکانیک شغلی، روانشناسی مهندسی، آنتروپومتری، فیزیولوژی کار فعالیت می کند.
۱) فیزیولوژی کار: بخشی از دانش ارگونومی که تطبیق انسان با کار را در مصرف انرژی و همچنین تغییرات پارامترهای فیزیولوژیکی بدن در حین انجام کار مورد توجه قرار می دهد به فیزیولوژی کار معروف است.
۲) بیومکانیک شغلی: در بیومکانیک از قوانین فیزیکی مکانیک برای بدن استفاده می شود . با بکارگیری این قوانین این امکان بوجود می آید که در هنگام یک وضعیت خاص در بدن و حرکت آن ، میزان فشار مکانیکی موضعی اعمال شده بر عضلات و مفصل ها محاسبه شود
۳) روان شناسی مهندسی: به فاکتورهای محیطی فیزیکی و شیمیایی مانند سر و صدا ، ارتعاش ، روشنایی ، آب و هوا و مواد شیمیایی می توانند بر روی ایمنی ، سلامتی و آسایش افراد تأثیر بگذارندمی پردازد.
۴) آنتروپومتری: شامل جمع آوری و تفسیر داده های مربوط به شکل و اندازه ابعاد بدن انسان ( ابعاد طولی ، عرضی ، محیطی و وزن ) می باشد. تعریف آنتروپومتری عبارت خواهد بود از اندازه گیری سیستماتیک بدنبال استفاده از وسایل اندازه گیری.
برخی مشکلات معمول در صنایع شامل طراحی نامناسب محل کار ، عدم انطباق بین قابلیتهای کارگر و الزامات شغلی، وجود محیط کار و مشاغل زیان آور ، طراحی نا مناسب سیستم انسان –ماشین و برنامه های ضعیف مدیریت می باشد. این مشکلات منجر به ایجاد مخاطرات در محل کار ، ضعف سلامتی کارگران ، صدمات ناشی از کار با تجهیزات ، معلولیتها و در عوض کاهش بهره وری کارگر و کیفیت تولید و افزایش هزینه می شود. کاربرد موثر ارگونوی در طراحی سیستم کاری می تواند تعادلی را بین ویژگی های کارگر و نیازهای شغلی برقرار کند.این علم ، گستره وسیعی را در زمینه طراحی کار ، ابزار ، تجهیزات ، ماشین آلات ، ایستگاه کار و سیستمها در موارد مختلف صنعتی ، آموزشی ، ورزشی و غیره در بر گیرد. هدف ارگونومی آن است که در طراحی ابزارو وسایل کار و سیستمهای فنی و تولیدی نیز در طراحی محیط کار ، نیازها و خصوصیات جسمی وروحی انسانها در نظر گرفته شود تا در عین نیل به افزایش بازدهی تولید ، به سلامت و بهداشت و راحتی انسانها نیز به بیشترین حد توجه شده باشد. ارگونومی دارای اهدافی چون بهبود بهره وری، سلامت، ایمنی و آسایش مردم و افزایش کارآیی متقابل سیستمهای انسان- ماشین- محیط است.
بخشی از حیطه های عملکردی ارگونومی را می توان به شرح زیر دانست:
▪ بررسی میزان توانمندی شاغلین با توجه به نوع کار و انرژی مصرفی
▪ مطالعه ابعاد فیزیکی بدن (آنتروپومتری) و کاربرد این دسته از اطلاعات در طراحی ایستگاه های کار
▪ طراحی ارگونومیک ابزارهای دستی
▪ طراحی ایستگاه های کار نشسته، ایستاده (یا توام) و آنالیز سیستم انسان ـ ماشین
▪ بررسی های روانشناختی از دیدگاه نحوه ارتباط بین افراد
▪ تعیین رژیم های کار و استراحت (زمان های استراحت و مدت انجام کار)
▪ بررسی روش های حمل دستی کالا و طراحی خطوط بسته بندی و بارگیری دستی
▪ بررسی صدمات اسکلتی عضلانی مرتبط با کار و آنالیز وضعیت های بدنی
▪ بیومکانیک شغلی
▪ ارگونومی و کار در منزل
▪ کاربرد بهینه رنگ و موسیقی در محیط های کار
بررسي عوامل ارگونومي ، بيماريهاي شغلي و عوامل بيولوژيکي :
کار در وضعيت ايستاده
براي کارهاي دستي که در حال ايستاده صورت مي گيرد ارتفاع ميز کار مناسب 5 تا 10 سانتيمتر در زير حد آرنج خواهد بود . در ارتفاع متوسط آرنج در حدود 104.5 سانتيمتر براي مرد و 98 سانتيمتر براي زن است ( مقصود از ارتفاع متوسط ارنج موقعي است که بازو به طرف پايين و آرنج زاويه 90 درجه داشته باشد ) با اين حساب ارتفاع متوسط ميز کار 95 تا 100 سانتيمتر براي مرد و 88 تا 93 سانتيمتر براي زن خواهد بود .
در تعيين ارتفاع ميز بايد محل لازم براي قرار دادن ابزار کار ظرف و غيره را در نظر گرفت زيرا آنها نيز به نوبه خود ارتفاعي دارند که بايد به حساب بيايند . اگر کار ايستاده مستلزم صرف نيروي فراوان و شرکت ماهيچه هاي تنه ( بلند کردن اشياء سنگين و پائين آوردن آنها ) است ارتفاع ميز کار بايد کوتاه تر باشد . بر عکس اگر قسمت زيادي از کار در حال تکه دادن آرنج بر روي ميز کار انجام شود ارتفاع ميز را بايد بيشتر گرفت . جدول زير ارتفاع ميزهاي مناسب براي کارهاي مختلف را نشان مي دهد .
نوع کار مرد زن
فشار روي آرنج Cm 100 – 110 Cm 95 – 105
کار با اشياء کوچک Cm 90 – 95 Cm 85 – 90
کار نيازمند به صرف نيرو Cm 75 – 90 Cm 70 – 85
تطابق افراد با ارتفاع ميدان کار در وضع ايستاده : اعداد نوشته شده در جدول با توجه به حد متوسط اندازه گيري ها تعيين شده است و خصوصيات فردي در آن محاسبه نگرديده و به همين دليل اين اندازه ها براي افراد کوتاه قد متناسب نيست و به همين منظور بايد از تخته هاي زيرپائي مشبک براي حصول و نيل به به ارتفاع دلخواه استفاده کنند . براي افراد بلند قد کاربرد اين اندازه ه پا اشکال بيشتري دارد و بايد روي ميز کار بعلت کسر ارتفاع خم شوند و اين موضوع باعث انقباضات استاتيک و ايجاد دردهاي پشت و خستگي فراوان در اعضاء بدن خواهد کرد . براي رفع اين مشکل بهترين راه تعبيه ميزهاي قابل تنظيم است که به نسبت دلخواه بتوانيم ارتفاع آن راتغيير دهيم . به هر حال در انتخاب ميز کار با قرار دادن تخته اي در زير پا به آساني ميسر مي باشد .
کار در وضعيت نشسته
براي مشاغل نشسته ارتفاع ميز کار بايد چند ساننتيمتر در پائين آرنج باشد و در کارهاي دقيق يا بسيار دقيق مثل جواهر سازي و امثال آن معمولاً کارگر ، به حالت نشسته کار مي کند . در اينگونه مشاغل محاسبه فاصله ديد اهميت دارد . در ميز کار محاسبه ضخامت چوب و يا فلز روي ميز اهميت زيادي دارا مي باشد . زيرا در بسياري از مشاغل که حرکات دست در روي ميز زياد است و يا ضربه هاي چکش و غيره به سطح مطز وارد مي آيد بايد سطح ميز مقاومت کافي داشته باشد و دست بتواند آزادانه روي آن کار کند . قطر صفحه روي ميز در محاسبه ارتفاع ميز هميشه در مد نظر قرار مي گيرد . با توجه به اين نکته ارتفاع ميز در کارهاي نشسته بايد تا حدود زانو باشد . اگر ضخامت ميز روي ميز کار را در نظر بگيريم با توجه به آنکه به طور متوسط قطر مزبور 4 سانتيمتر است ارتفاع ميز براي زن ها 60 سانتيمتر و براي مردها 68 سانتيمتر کافي خواهد بود . اين اندازه ها براي ميز کار در مشاغلي نظير ماشي نويسي- ماشين هاي حساب و کارهاي دقيق مثل جواهر سازي و کارهايي که نيازمند به فعاليت جسماني زياد است توصيه مي شود . کاربرد ميزهاي نامناسب براي افراد بلند قد موجب دردهاي ماهيچه اي و خستگي پيش رس خواهد شد . براي کارهاي اداري که در آن از ماشين تحرير استفاده نمي شود در صورتي که ارتفاع صندلي قابل تغيير باشد ارتفاع ميز بايد در حدود 74 تا 78 سانتيمتر براي مردها و 70 تا 74 سانتيمتر براي زن ها باشد . در صورت لزوم مي توان از زير پائي نيز استفاده نمود . درميزهاي دفاتر پاها بايد جاي کافي براي حرکت داشته باشد و حتي فضا به حدي باشد که شخص بتواند پا را روي پا بياندازد . به همين دليل وجود کشو در بالاي زانو و يا انتخاب رويه هاي ضخيم براي ميزها توصيه نمي شود . جدول زير وضعيت صحيح و ارتفاع مناسب ميز را براي کارهاي نشسته نشان مي دهد .
نوع کار مرد زن
کارهاي دقيق با فاصله ديد کم 110-90 110-80
خواندن و نوشتن 78-74 74-70
کارهاي دستي پر فعاليت 68 65
کارگران يکجانشين : بهترين وضعيت نشسته براي کارگر يکجانشين اين است که بازوها با قفسه سينه زاويه 10 درجه داشته باشد يا مفصل آرنج زاويه 110 درجه درست کند و ساعد و مچ در وضعيتي مانند حالت نوشتن باشد . پس از معيين کرد علل احتمالي يک ناراحتي تغييرات مختصري در روش هاي کار در گارگاههاي ماشين ها ناراحتي را رفع مي کند .
ايجاد سهولت در عمليات و حرکات :
براي سهولت در کارها بايد اصول زير را رعايت کرد :
1. کارهاي ظريف و دقيق نبايد توام با انقباض عضلاني باشد زيرا عضله منقبض به آساني تحت فرمان و هم آهنگا قرار نمي گيرد و توصيه مي شود که انجام کارهاي دقيق وظريف و سريع بلافاصله پس از فعاليت هاي جسمي خودداري شود .
2. تنظيم حرکات افقي از حرکات عمودي سهل تر است . حرکات دايره اي از حرکات زيگزاگ آسانتر صورت مي گيرد . حرکات فرمان هايي که در جهت دور شدن از بدن است راحت تر است .
3. بايد کار به صورت متناوب و حفظ زنجيري باشد . کارهاي با توقف سريع و شروع سريع خسته کننده تر است و توصيه نمي شود .
4. اشياء فني و ابزارها مانند آچار و ابزار کار بايد به صورت نيم دايره اي در مقابل کارگر قرار گيرد . حدود تسلط به کار و وسائل کار بايد 3/2 مقدار حداکثر ممکنه باشد و مي توان با رسم دايره اي به شعاع 25 تا 45 سانتيمتر که از آرنج خميده شروع شده شعاع عمل را رسم کرد .
5. در کارهايي که با دو دست انجام مي گيرد فعاليت براي هر دو دست در حد ممکن بايد به طور مساوي باشد و در زمان معيين آغاز و پايان يابد .