احساس کهتری نوعی احساس است که تغریبا بیشتر افراد با آن درگیرند. این حس نوعی خود کم بینی و نوعی احساس حقارت می باشد. کهتری نوعی حس دو طرفه است که هم جنبه ی مثبت دارد و هم جنبه ی منفی. بسیاری از افراد به خاطر داشتن همین حس به درجات بالاتری دست یافته اند و بسیاری نیز بخاطر وجود این حس ضربات روحی زیادی را متحمل شده اند.
تحلیل مفهومی احساس كهتری
اصطلاحاتی نظیر «حس حقارت» و یا خود كم بینی» و حتی «حس پستی» و نظایر آن، كه در برخی از نوشته ها به چشم می خورد بار معنایی منفی دارد و در آن ها هیچ جنبه مثبتی لحاظ نمی گردد. برخلاف واژه «كهتری» كه در آن فقط بار معنایی منفی لحاظ نشده است. بدین روی، هم می تواند مخرب و ویرانگر باشد، هم می تواند محرك و سازنده.
ربر (۱۹۸۵، A. Reber) و الحفنی (۱۹۹۴، A. M.Alhefny) معتقدند كه احساس كهتری احساس ضعف و ناتوانی ای است كه از كودكی با فرد همراه است و با نقص بدنی یا روانی تشدید می گردد و فرد را دچار یأس و ناكامی می سازد. ریموند (۱۹۸۵، J.Raymond) آدلر (۱۹۲۷، A.Adler) و برخی دیگر از روان شناسان احساس كهتری را گران بهاترین انگیزه ای می دانند كه انسان را وامی دارد تا به تكامل خویش بپردازد.
به طور خلاصه، می توان گفت: احساسی كه در نتیجه شكست ها، طرد شدن ها، ناكامی ها و نامقبول شدن ها پیش بیاید كه فرد همه را برتر از خود و خود را فاقد استعداد بیابد، «كهتری منفی» است و احساسی كه مبنای حركت و گذر از موقعیت كهتری به مهتری گردد، «كهتری مثبت» و مفید می باشد.
كهتری ذاتی
نوعی كهتری از تولد تا مرگ با انسان همراه است. این كهتری موجب می گردد كه انسان همواره كمال جو و استقلال طلب باشد. آدمی در دل و قلب، به كمال عشق می ورزد و دایم آن را آرزو می كند. این كهتری ذاتی سبب می شود كه انسان در هیچ مرتبه ای از مراتب كمال، رحل اقامت نیفكند.
بدین روی، انسان آگاهانه یا ناآگاهانه (خواسته و ناخواسته) عاشق كمال مطلق است و همیشه در مقایسه كمال با كمال مطلق، خود را ضعیف و ناقص می شمرد. در نتیجه، شعله عشقش فزون تر می گردد و حركت مضاعفی آغاز می كند.
این كهتری ذاتی پیوسته در انسان وجود دارد و او را وامی دارد تا در جست وجوی چیزی باشد كه تصور می كند كمال است. علم جویی، زیبایی خواهی، قدرت طلبی و صفاتی مانند آن از همین حس كمال خواهی او سرچشمه می گیرد.
اما از همان نخستین روزهای زندگی، موانعی غلبه نایافتنی سد راه توسعه وجود او می شود و دسترسی به هدف را تقریباً غیرممكن می سازد. كسانی كه دارای عزت نفس بالایی هستند و از كهتری عضوی یا بدنی یا روانی رنج می برند، احساس كهتری در آنان به منزله منبعی تحریكی است كه غریزه جنگنده آنان را به حركت درمی آورد. گویی به ضعف خود می گویند: «فكر می كنی بر من چیره خواهی شد؟
اشتباه می كنی، من بر تو غلبه خواهم كرد!» و برای آن كه بر ضعف خود غالب آیند، تنها به تلافی رضا نمی دهند، بلكه به «جبران مضاعف» می پردازند؛ بدین معنا كه در راه این پیروزی، تمام نیرو و پشتكار خود را به كار می اندازند تا نه تنها ضعف همان عضو را از میان بردارند، بلكه آن را به صورت عضوی بیش از حد معمول نیرومند درآورند.
نمونه بارز این جبران مضاعف، وضع دموستن (Demosten)، خطیب مشهور یونانی، است. وی در نوجوانی الكن و كم رو بود، بعدها نه تنها بر این نقایص خود فایق آمد، بلكه بزرگ ترین ناطق عصر خود شد.
آلفرد آدلر در یك بررسی نشان داده است كه ۷۰ درصد نقاشان مشهور به یكی از نقایص بینایی مبتلا بوده اند. بدین روی، حس غلبه یافتن بر كهتری در بسیاری از موارد، موقعیت و شاهراه به دست آوردن قریحه و استعداد در آنان است.جبران كهتری با صفاتی عالی تر از نوعی كه فقدان آن انسان را رنج می دهد، در واقع بهترین و عالی ترین راه جبران شكست است. اما همواره وضع بدین گونه نیست؛ زیرا موانع متعدد و علل گوناگونی در مسیر تحول انسان خودنمایی می كند و راه تحول را ناهموار می سازند. در چنین زمانی است كه احساس كهتری در انسان تشدید می گردد و آن را در وجودش به نوعی كهتری از تولد تا مرگ صورتی جانگداز مستقر می سازد. حال باید دید كه فرد در برابر این رنج جانكاه چه واكنشی از خود نشان می دهد. چگونه می كوشد تا خود را از گریز آنان مصون بدارد؟
همان گونه كه گفته شد افراد با عزت نفس بالا در چنین مواقعی، اقدام به جبران مضاعف نموده و بر كهتری خود غالب می گردند. اما برخی نمی توانند با كهتری خود به مبارزه برخیزند و برآن چیره شوند تا به تعادل دست یابند. به عبارت دیگر، آنان نقص خود را پذیرفته و دچار ناتوانی و یأس می گردند. در این صورت، دچار كهتری مرضی می گردند. آدلر روان تحلیل گر اتریشی و بنیانگذار روان شناس فردی بر این باور است كه بیش تر رفتارهای نابهنجار و غیرعادی ریشه در این احساس كهتری دارد.
عوامل ایجاد كننده احساس كهتری
الف) معلولیت های جسمی:
احساس كهتری ممكن است به دلیل نقص بدنی و نارسایی جسمی باشد. یك نقص عضوی موجب می شود كه فرد خود را ناقص تر از دیگران یافته، احساس كمبود كند.
شخص عاجز و یا ناقص در برابر نارسایی خود، در واقع، دو بار رنج می برد: یك بار وقتی خود را در محیط خویش در موقعیت كهتری می بیند و بار دیگر وقتی مورد تمسخر و استهزای دوستان و اطرافیان قرار می گیرد.
افرادی كه دچار كهتری مرضی هستند، مراقبت اطرافیان از آن ها، این انتظار را ایجاد می كند كه مورد توجه و ترحم دیگران نیز واقع شوند و چنین افرادی هرگز توانایی های خود را به بوته آزمایش نمی گذارند و همین سبب می شود كه یك ارزیابی منفی از خود داشته باشند.
ب) عوامل خانوادگی:
محیط خانوادگی به دو گونه احساس كهتری را، كه در ابتدا چیزی عادی است، به صورت نامطلوبی تشدید می كند:
۱ ) غوطه ور كردن كودك در موقعیت های آسان، نازپروردگی، محبت بیش از حد، چرخیدن پروانه وار والدین گرد فرزند و برآورده ساختن همه خواسته های او سبب می شود تا او فقط در فكر ارضای نیازهای اولیه زیستی باقی بماند و از شناخت نیازهای عالی و وجودی اش عاجز گردد. امتحانات الهی و مصایب می تواند رشدآفرین و موجب شكوفایی و به فعلیت رساندن استعدادهای نهفته باشد وگرنه در صورت نازپروردگی و عدم آمادگی در مواجهه یا نگرانی های شدید، فرد ناتوان گردیده و مشكلش بیش تر و كهتری در وی تشدید می گردد.
۲ ) بدرفتاری و طردشدگی از سوی والدین نیز موجب می شود تا برخی از كودكان هرگز محبت را تجربه نكنند، به معنای مثبت ارتباط با دیگران دست نیابند و در نتیجه، دچار انزوا و سرگردانی شوند. این افراد در مواجهه با مشكلات، به بزرگ كردن بیش از اندازه مشكل خود و نادیده گرفتن توانایی های خویش تمایل دارند تا از زیر بار مسئولیت شانه خالی كنند.
ج) عوامل تربیتی
۱ ) سرزنش در حضور همسالان: سرزنش كودك توسط برخی از مربیان در حضور همسالان، انتظار بیش از حد توانایی از فرد، واگذار كردن تكلیف طاقت فرسا به او و تعیین اهداف بزرگ و دست نایافتنی موجبات احساس كهتری را فراهم می سازد.
۲ ) مقایسه های بی جا (كودك و نوجوان با افراد دیگر): یكی از عوامل تشدید كننده كهتری مقایسه های بی جاست. مسئولان آموزشی و تربیتی باید به این نكته توجه كنند كه مقایسه شخص با دیگری در حضور وی، حقارت و ناتوانی او را مضاعف می سازد و چنان اندوهی بر وی وارد می سازد كه او را به واماندگی و جمود و انزوا سوق می دهد.
سختگیری اولیای كودكان و توقعات نادرستی كه فوق طاقت آن هاست موجبات احساس كهتری را فراهم می سازد. سطح مطالبات و خواسته ها باید با سن كودك، توان و استعداد او و با فضایی كه در آن زندگی می كند مناسبت داشته باشد. بسیارند كسانی كه كودك را بزرگسال می پندارند و مطالباتی در سطح بزرگسال از او دارند.
همان گونه كه توقعات بیش از حد توان، شخص را حقیر می سازد، اقدام به كارهای فوق طاقت نیز حقارت آور است. افراد در حالت های عاطفی منفی، تمایل دارند به جنبه های قابل انتقاد و نشانگر بی كفایتی خود توجه داشته باشند، در حالی كه در همین زمان، نقاط قوت جزیی دیگران را بزرگ می نمایند. این افراد معمولاً میزان موفقیت خود را بسیار كم تر از حد واقعی خود برآورد می كنند، در حالی كه میزان موفقیت دیگران را زیاده از حد واقعی برآورد می نمایند.
پیامدهای احساس كهتری
زمانی كه احساس كهتری در فرد شدت می یابد، برای كاهش آن و پیشگیری از خطرهای احتمالی، به راهكارهای دفاعی جبران متوسل می شود. گاهی جبران واقعی و حقیقی است و موجب كاهش احساس كهتری و دستیابی به تعادل می گردد، ولی در بسیاری از موارد، جبران ها، انحرافی و كاذب است. در این صورت، كهتری در یك دور باطل، نه تنها كاهش نمی یابد، بلكه به صورتی ویرانگر و مخرب تشدید می گردد. راهكارهای دفاعی كاذب و انحرافی عبارت است از:
الف ) گریز از مسئولیت :
در این صورت، انسان خود را دستخوش ناتوانی و شكست می سازد، نسبت به خود شك می كند و كمبود نیرو و جرات در وی احساس می گردد. در این صورت، در وادی شكست های پی در پی و متعدد درمی غلتد و شكست های بعدی، احساسات نخستین را تحكیم می كنند. در چنین مواردی، نقشه زندگی برپایه گریز از مسئولیت و امتناع ناآگاهانه از هر نوع سعی و كوشش طرح ریزی می شود.
ب) جبران خیالی :
این نوع جبران، گریز در خیالبافی و حالات رویایی است. انسان از زندگی رویایی و خیالی آن اقتدار و توانایی را می خواهد كه در زندگی واقعی نمی تواند به آن دست یابد. كدامیك از ما اگر در كودكی احساس خواری و سرافكندگی كرده ایم و نیروی جوابگویی به آن را در خود نیافته ایم، آرزو نكرده ایم كه آن قدر نیرومند باشیم كه حریف خود را مثل موم در چنگ خود بیابیم و آنچه برای كیفر وی می اندیشیم، در موردش اجرا كنیم؟ بسیارند كودكان و نوجوانانی كه در عالم خیال، آرزو می كنند انسانی نامرئی باشند.
ج ) كتمان كهتری و خودنمایی:
وقتی بیمار از كهتری رنج می برد و نمی تواند با آن به مبارزه برخیزد و تعادلی در خود به وجود آورد، سعی می كند با كتمان كهتری و خودنمایی و ریاكاری، اطرافیان خود را نسبت به نظری كه درباره وی دارند، فریب دهد؛ مثلا، زمانی كه فاقد كمالات و خوبی هاست، با ریاكاری سعی می كند خود را واجد آنها نشان دهد؛ همچون ترسویی كه اگر مجبور باشد در محل دورافتاده ای در تاریكی و تنهایی شب ره سپرد، سوت می زند تا خود را با شهامت و بی باك نشان دهد.
چنین افرادی با لاف زدن یا دورغ سازی، به هر نسبت كه احساس ناچیزی می كنند، می كوشند تا خود را درخشان تر و جالب تر جلوه دهند. جوانان شكست خورده ای كه نتوانسته اند به تحصیلات عالی برسند یا یك موقعیت اجتماعی كسب كنند، از این خودنمایی بی بهره نیستند.
در دختران، این جلب توجه و خودنمایی به صورت هایی همچون لباس های تجملی، آرایش، روی آوردن به مد، حضور در اجتماعات جنجال برانگیز، حفظ چند اصطلاح علمی و غربی و به كار بردن آنها در انتقادها و مخالفت ها، تغییر در صدا و در راه رفتن و مانند آن بروز می كند.
پسران ناكام مانده نیز با روی آوردن به تصاویر قهرمانان، آرایش شكل و موی خود به صورتی متفاوت با دیگران، پوشیدن لباس شهرت، تقلید از چهره های فوتبال و سینما، انجام كارهای متهورانه و ماجراجویانه در رانندگی، روی آوردن به دخانیات و ادای روشنفكران را درآوردن و انتقاد و مخالفت و شبهه افكنی توجه دیگران را به خود جلب می كنند.
د) تخریب دیگران :
وقتی كسی نمی تواند خود را مسلط و برتر سازد، در این صورت از كاربرد ابتدایی اصل نسبیت استفاده می كند؛ دیگران را پایین می آورد، بخصوص آنهایی كه نسبت به او شك می كنند و یا به عكس، نسبت به آنها كدورتی در دل احساس می كند.
در این صورت، همواره در كمین رفتار و جزئیات زندگی آنهاست و اگر كوچك ترین خطایی از آنها سرزند، آن را با تمسخر بزرگ می كند و آنان را در برابر دیگران مورد استهزا قرار می دهد. گاهی حتی اگر این افراد هیچ عیب و نقصی هم نداشته باشند، برای آنها عیوبی می تراشد و اینجاست كه زبان بهتان و افترا باز می شود.
هـ ) خودباختگی:
افرادی كه از كهتری رنج می برند، فاقد اعتماد به نفس اند و دارای وابستگی شدید، فردیت باختگی، عدم استقلال و بی هویتی هستند.
در بسیاری از موارد، روی آوردن به تمدن ها و فرهنگ های دیگر شكلی از جبران كهتری است. آنان به دلیل اینكه خود را در فرهنگ و جامعه خویش ناتوان و شكست خورده می پندارند، ادعا می كنند كه جامعه پاسخگوی نیازهایشان نیست. در نتیجه، به جامعه و فرهنگی فراتر از جامعه خود می اندیشند. این بی هویتی معمولا در كردار و گفتارشان به خوبی پیداست.
بسیاری از این بیگانه پرستی ها نشان از بی هویتی و خودباختگی و عدم اعتماد به خویشتن است كه با شنیدن وصف دیگران شیفته آنها می گردند و بر این باورند كه بدون اتكا به آنها نمی توان زندگی كرد.
و) ریاست طلبی :
یكی از ابزارهای دفاعی كه فرد كهتر به كار می برد، تلاش برای به دست آوردن و چنگ زدن به كرسی ریاست است. بسیارند كسانی كه ریاست و قدرت را جبران كهتری می دانند و این صدرنشینی و بالا رفتن ظاهری را پوشش كتمان پستی و حقارت درون خود می دانند. می توان واكنش های دیگری را نیز كه به صورت جزیی تر از افراد كهتر بروز می كند مطرح كرد.نكته قابل توجه اینكه واكنش هایی كه آدمی در برابر كهتری خود انجام می دهد خواه ناخواه در تخفیف یا تقلیل كهتری وی موثر واقع می شود، ولی همیشه وضع بر این منوال نیست و زندگی را نمی توان مانند یك معادله ریاضی دانست؛ زیرا گرچه نمی توان دوام احساس كهتری را توجیه كرد، اما باید پذیرفت كه حتی كهتری احساس شده در خردسالی در دل انسان باقی می ماند و رهنما و رهبر دایمی رفتار او می گردد.
