چه عواملی باعث می شود که خواب بینیم

رویایی كه ما در خواب می بینیم، تركیبی از حواس مختلف مثل حس شنوایی، بینایی و احساسات است. گاهی اتفاق می افتد كه ما موفق به حل یك مسئله در خواب می شویم. هنوز بسیاری از متخصصان بر این باورند رویایی كه در خواب می بینیم، بعید است كه هدف مشخصی داشته باشد و هنوز این مسئله كه رویاها، انگیزه های ناگهانی و تصادفی مغز هستند یا ارتباط مستقیمی با اتفاقاتی كه در طول روز برای انسان پیش می آید، دارند، روشن نشده است. شما چه فكر می كنید؟ آیا تعبیر خواب هایمان باید برایمان اهمیت داشته باشد یا اینكه باید از آنها بی تفاوت بگذریم؟ به هر حال اكثر مردم علاقه مند هستند بدانند خوابشان چه تعبیری دارد.

قرن هاست كه بشر به دنبال این است كه رویا چیست و این مشاهدات شبانه علتش چیست؟ تمدن قدیم به واقعی بودن دنیای رویا اعتقاد داشت، ولی علتش را نمی دانست. از دوران قدیم تا به امروز نظریه های گوناگونی پیرامون پدیده خواب و رویا ارائه شده است كه البته همگی آنها در دو مقوله كلی مورد بحث قرار می گیرند:

۱ – رویا پدیده ای است برپایه تحریك فیزیولوژیك ۲ رویا و ارتباط مستقیم با روانشناسی

اگر به خواب از دید فیزیولوژیك نگاه كنیم، دلیلش می تواند اتفاقات و تحریكات عصبی مختلفی باشد كه در دستگاه عصبی و مغز رخ می دهد و اگر از دید روانشناسی بنگریم، به این مسئله می رسیم كه رویا ارتباط مستقیمی با اتفاقاتی دارد كه در طول زندگی روزمره برای هر فرد پیش می آید و معمولا چیزهایی كه بیشتر به آنها توجه می كند و فكرش را بیشتر مشغول خود می سازد. در حاشیه این تئوری برخی بر این باورند كه رویا نوعی پیشگویی است و همچنین عده ای از دانشمندان كه البته شامل اكثریت می شود، معتقدند دیدن خواب شبانه، هم دلیل فیزیولوژیك و هم روانشناسی دارد كه تا حدودی به اثبات هم رسیده است.

از زمانی كه انسان به خواب می رود یعنی دقیقا لحظه ای كه هوشیاری از بین می رود، بدن و در راس آن مغز چند مرحله را طی می كند. مرحله اول زمانی است كه خواب بسیار سبك است و با كوچكترین تحریكی در اطراف بیدار می شویم. این مرحله از خواب حدود ۵ ۴ درصد كل زمان خواب را شامل می شود. مرحله بعدی، خوابمان كمی سنگین می شود، ولی خیلی عمیق نیست. این بخش در حدود ۵۵ ۴۵ درصد خواب را دربر می گیرد. در مرحله سوم، خواب عمیق می شود، نوعی از امواج مغزی موسوم به امواج دلتا در این مرحله از خواب از مغز ساطع می شود. در مرحله بعدی كه ۱۵ ۱۲ درصد كل خواب است، خواب بسیار عمیق می شود و دقیقا زمانی است كه فرد در اوج خواب بسر می برد. در این مرحله فعالیت عضلات كمی كاهش پیدا می كند. امواج دلتا همچنان منتشر می شود و تنفس ریتم و آهنگ منظمی پیدا می كند و اما مرحله پنجم یا همان مرحله REM (Rapid eye movement). این مرحله شاید یك مرحله خارج از زندگی عادی هر كسی باشد، چون شرایطی خاص به وجود می آید. در این موقع كه پس از حدود ۹۰ دقیقه بعد از به خواب رفتن وارد آن می شویم، تنفس سریع تر و دم زدن ها كم عمق می شوند، فشار خون بالا می رود و امواج آلفا در مغز تولید می شود. عضلات شل می شوند و تقریبا هیچ حركتی نمی كنند. این مرحله ۲۵ ۲۰ درصد خواب را تشكیل می دهد و در این شرایط است كه ما خواب می بینیم.

REM در سال ۱۹۵۳ توسط دو محقق به نام های یوگن آسترینسكی، فارغ التحصیل رشته فیزیولوژی و دكتر ناتانائیل كلیت من كه او هم استاد فیزیولوژی بود، كشف شد.

در مرحله REM (مرحله پنجم از هر دوره خواب) برخی از عملكردهای اعضای بدن (Physiological) تغییراتی ایجاد می شود، از جمله اینكه فشار خون بالا می رود، دمای بدن را نمی توان كنترل كرد و تا حدودی كاهش پیدا می كند، فعالیت مغزی افزایش پیدا می كند و امواج آلفا همانطور كه در بیداری هستیم از مغز منتشر می شود، قوای تحركی بدن از بین می رود و قادر به حركت عضلات به طور ارادی نیستیم. چون در مرحله REM است كه خواب می بینیم، در مدتی كه خواب می بینیم هیچ حركتی غیر از آنچه كه در خواب می بینیم، نمی توانیم انجام دهیم. مثلا اگر در كنار كسی كه در حال دیدن خواب مشتزنی است بخوابیم، ممكن است تا زمانی كه خواب می بیند، مشت بخوریم!

حال این سئوال پیش می آید كه اگر REM نبود چه می شد؟ به طور كلی محققان بر این باورند كه نداشتن REM مساوی است با ندیدن خواب. به تعبیر جالبی می توان گفت كه REM مانند یك شیر اطمینان برای مغز عمل می كند و با ورود به این مرحله از خواب، مغز این فرصت را پیدا می كند تا بخار اضافی را كه در طول بیداری نمی تواند از خود خارج كند، از طریق این شیر اطمینان خارج سازد. نتیجه اینكه این فرصت بسیار خوبی برای رسیدن به آرامش روانی است. ویلیام دمنت، محقق دانشگاه استانفورد روی REM تحقیقات گسترده ای انجام داد و به این نتیجه رسید كه اگر كسی در لحظه وارد شدن به مرحله پنجم از دوره خواب است را بیدار كنیم، دچار اختلالاتی روانی البته موقت می شود، مثلا كج خلق می شود، دچار اضطراب و استرس می شود، نمی تواند تمركز كند و كم اشتها نیز خواهد شد. برای همین است كه وقتی كسی شما را در نیمه شب بیدار می كنند، احساس بدی به شما دست می دهد.

وقتی از خواب بیدار می شویم و خوابی را كه دیده ایم به یاد نمی آوریم، واقعا كلافه می شویم. این اتفاق ممكن است بارها برایتان پیش آمده باشد. گفته می شود پنج دقیقه بعد از تمام شدن رویا، ۵۰درصد محتویاتش را فراموش می كنیم و ۱۰ دقیقه بعد، ۹۰ درصد آن را از یاد می بریم.

گفتن جملاتی مثل امشب خوابم را فراموش نمی كنم. قبل از رفتن به رختخواب می تواند در یادآوری رویا موثر باشد. همچنین اگر سعی كنید همیشه آرام از خواب بیدار شوید تا حالت آخرین رویایی كه در خواب دیده اید را حفظ كنید نیز در به یاد ماندن موضوع خواب تاثیر دارد.

البته بد نیست همیشه در كنار محلی كه می خوابید قلم و كاغذ داشته باشید و بلافاصله بعد از بیدار شدن نكات مهم آن را بنویسید!

یكی از مهمترین دلایلی كه اینقدر زود خوابمان را فراموش می كنیم، این است كه بیشتر اتفاقاتی كه برای ما در خواب پیش می آید، خیلی واضح نیست و خیلی به هم پیوسته و پشت سر هم اتفاقات جورواجور پیش می آید. برای همین تاثیرگذاری آنها كم می شود. بنابراین در ذهن نمی ماند و خیلی زود هنگامی كه از خواب بیدار می شویم، از یاد می بریم.

اتفاقی كه برای هر شخصی ممكن است در طول زندگی پیش آید كه البته اصلا خوشایند نیست، حالت وحشت شبانه است. البته این موضوع با كابوس كاملا فرق می كند. كابوس رویای ترسناك است و در مرحله REM دیده می شود، ولی وحشت شبانه در NREM (non REM) و معمولا در مرحله چهارم یعنی عمیق ترین قسمت خواب رخ می دهد. حدودا یك یا دو ساعت بعد از رفتن به رختخواب در حالی كه هنوز خواب هستید، ولی چشمانتان كاملا باز است، فریادزنان در جای خود می نشینید و پنج الی ۲۰ دقیقه طول می كشد تا به حالت عادی بازگردید. زمانی هم كه واقعا از خواب بیدار می شوید، اگر از شما بپرسند چه اتفاقی افتاد؟ هیچ چیزی برای گفتن ندارید و واقعیت هم این است كه شما نمی دانید كه چه حسی داشته اید، فقط ترسیده اید. اگر این اتفاق برایتان پیش آمد، نگران نباشید، چون دچار وحشت شبانه شده اید و فقط سعی كنید آرامشتان را حفظ كنید.

هنوز هم تحقیقات و مطالعات وسیعی در زمینه خواب و رویا انجام می شود و هر روز نكات جدید و جالب تری كشف می شود. دانشمندان امیدوارند بتوانند با كسی كه در حال خواب دیدن است، به نوعی ارتباط برقرار كنند. استفان لابرگ، محققی است كه در این زمینه از دیگران پیشی گرفته و به نتایج جالب توجهی رسیده است. او دستكشی ساخته كه مجهز به سنسورهای حساسی است. او این دستكش را به دست كسی كه در حال دیدن خواب است می پوشاند و سعی می كند با كمك زبان اشاره و از روی حركاتی كه سنسورها حس و ثبت می كنند، متوجه شود فرد خوابیده، در حال دیدن چه خوابی است.

شاید روزی برسد كه ما بتوانیم خواب هایمان را كنترل كنیم، یعنی تعیین كنیم كه چه خوابی ببینیم و حتی بتوانیم خواب دیگران را همراه آنها همزمان ببینیم!

امواج مغزی: مغز ما چهار موج آلفا، بتا، دلتا و تتا را با مشخصات مختلف تحت تاثیر شرایط گوناگون از خود ساطع می كند. با بررسی مشخصات هر موج، اطلاعاتی راجع به نوسان ولتاژ الكتریك در مغز به دست می آید. موج دلتا خیلی آهسته است و نشان می دهد نوسان، صفر تا چهار سیكل در ثانیه است. این موج در زمان خواب عمیق ایجاد می شود. تتا چهار تا هفت سیكل در ثانیه و در زمان خواب سبك منتشر می شود (مرحله اول خواب). امواج آلفا هشت تا ۱۳ بار در ثانیه و در زمان REM و نیز زمانی كه بیدار هستیم ساطع می شوند. امواج بتا كه سریع ترین حالت نوسان ولتاژ است، ۱۳ تا ۴۰ سیكل در ثانیه را نشان می دهد. این امواج فقط زمانی ایجاد می شوند كه حالت هایی از قبیل اضطراب، پریشانی و استرس بر ما حاكم است یا زمانی كه می خواهیم روی یك موضوع خیلی متمركز شویم. تمامی این مواج توسط دستگاه EEG (Electroencephlogram) نمایش داده می شوند.

خواب دیدن معمولا پنج تا ۲۰ دقیقه طول می كشد. خواب ها فقط سیاه و سفید نیستند، اوایل تصور می شد خواب نمی تواند رنگی باشد شاید به یاد نیاوریم چه خواب هایی دیده ایم، ولی در طول هر شب ممكن است چند بار خواب ببینیم، در طول یك عمر معمولی (۷۰ ۶۵ سال) حدود شش سال در رویا هستیم در هنگام خروپف خواب نمی بینیم! فیل و بعضی حیوانات دیگر در زمان NREM ایستاده می خوابند، ولی وقتی وارد REM می شوند، دراز می كشند.