محل کار افراد ، محیطی است که شاید فرد روزانه بیش از ده ساعت در آن حضور داشته باشد. به همین علت اینکه در آن محیط چه اتفاقاتی رخ دهد و یا اینکه شرایط آنجا از نظر روحی چگونه باشد ، بسیار مهم است. کنترل وضعیت روحی کارمندان ، مسئله ای است که مدیر باید به آن توجه داشته باشد.
مدیران برای این كه بهداشت روانی محیط كار را تأمین كنند باید با مفاهیم اساسی بهداشت روانی آشنا شوند و توجه داشته باشند كه مدیریت اثر بخش نیز بدون توجه و اعتماد به سلامت روانی كاركنان حاصل نمی شود و برای رسیدن به این مهم باید اصول بهداشت روانی در سازمان را رعایت كنند.فشارهای عصبی و روانی كه به اصطلاح استرس نامیده می شود در زندگی روزانه ما به طور فراوان مشاهده می شود. دنیای صنعتی و فرا صنعتی گرفتاری های فراوانی به بار آورده است. نگرانی افراد نسبت به كار، خانواده ، فرزند، دوری اعضای خانواده از یكدیگر، نگرانی های مادران كارمند نسبت به وضع كودكان خود، احساس گناه از نرسیدن به فرزندان، مشكلات اجتماعی ،وضع اقتصادی و نیازهای گوناگون، انتظارات و توقعات سازمان از كارمندان، پیشرفت تكنولوژی و نگرانی و بیم از كهنه شدن معلومات واطلاعات، مشكلات مدیریت و توقعات كاركنان همگی سبب می شود كه فرد از لحظه بیداری تا هنگام آرمیدن همواره دچار هیجان ها، تنش ها، نگرانی ها، بیم ها و امیدهای گوناگون باشد كه گاه با ظرفیت بدنی، عصبی و روانی وی متناسب است وگاه با آن سازگار نیست، مجموعه چنین حالت ها و فشارهای ناشی از آن در اصطلاح استرس نامیده می شود. فشار عصبی و روانی به شكل های گوناگون دیده می شود. همه ما با آنچه استرس هیجانی نامیده می شود و در نتیجه واكنش های عصبی پدید می آورد آشنایی داریم، اما استرس علاوه بر آن ممكن است در نتیجه عوامل مكانیكی، فیزیكی ، غذایی، شیمیایی ونیز تابش اشعه پدید آید.بهداشت روانی در محیط كار یعنی مقاومت در مقابل پیدایش پریشانی های روانی و اختلالات رفتاری در كاركنان سازمان و سالم سازی فضای روانی كار به نحوی كه هدف های چندگانه نیز تأمین شود:
۱ هیچ یك از كاركنان سازمان به دلیل عوامل موجود در سازمان گرفتار اختلال روانی نشوند.
۲ هر یك از كاركنان از این كه در سازمان محل كار خود به فعالیت اشتغال دارند احساس رضایت كنند و علاقه مند به ادامه كار در آن سازمان باشند.
۳ هر یك از كاركنان سازمان نسبت به رؤسا و همكاران خود و به طور كلی نسبت به جهان اطراف و بخصوص نسبت به جایگاه خود در سازمان احساس مثبتی داشته باشند.
۴ همه كاركنان سازمان قادر به ایجاد روابط مطلوب با محیط كار و عوامل موجود در آن باشند.
نشانه هایی وجود دارد كه ما را از دشواری های روانی بویژه در خود فرو رفتن، پرخاشگری، خودمداری، بی اعتمادی شدید، احساس ناتوانی و وابستگی مطلع كند. به علاوه برای داشتن بهداشت روانی خوب شرایطی وجود دارد كه عبارتند از: رو به رو شدن با واقعیت، كم توقع بودن، دشمنی نكردن با دیگران و كمك رسانی به مردم.
ارتقای «بهداشت روانی» محیط كار به عنوان یكی از مهم ترین ابعاد توسعه و بهسازی منابع انسانی در سازمانها در چند دهه اخیر، توجه محققان زیادی را در ایران و كشورهای خارج به خود جلب كرده و با توجه به این كه فشار روانی از عوامل تعیین كننده كاهش كمی و كیفی فعالیت كاركنان است، به نظر می رسد كه تحقیق درباره علل به وجود آورنده این عوامل بتواند تصویری گویاتر از آنچه معمولاً در ذهن داریم، به ما ارائه كند. «در این زمان ، زندگی سرشار از فشارهای شغلی است و به همین دلیل مهم ترین هدف این پژوهش شناسایی، عوامل فشارزای شغلی و مقابله با آنها است. در واقع مسأله اصلی پاسخ دادن به سؤالاتی از این قبیل است كه چه نوع عوامل درون سازمانی یا برون سازمانی یا تركیبی از آنها در فشار روانی و بالاخص فشار شغلی كاركنان تأثیر دارد، به نحوی كه مانع از انجام مطلوب كمی و كیفی كار آنان می شود. به طوری كه می دانیم، تقریباً هر كارمند از ابعاد مختلف تحت تأثیر فشارهای عصبی روانی قرار دارد كه مهم ترین این ابعاد عبارتند از: ۱ عوامل شخصی ۲ عوامل گروهی یا آنچه به ارتباط او با همكاران در محیط كار مربوط می شود ۳ عوامل سازمانی یا آنچه به ساختار محل كار او ارتباط پیدا می كند ۴ عوامل برون سازمانی.انسان های سازمانی در عصر حاضر با عوامل مختلف درون و برون سازمانی رو برو شده و دائماً شخصیت و جسم و روان آنها تحت عوامل مختلف قرار گرفته، به تدریج فرسوده می شوند. فرسودگی جسمی و تنش هایی كه بر جسم انسان سازمانی وارد می شود مشخص بوده و به راحتی قابل تشخیص ودرمان است، ولی تنش هایی كه به روح انسان های سازمانی وارد می شود قابل مشاهده نبوده، براحتی نیز قابل سنجش و درمان نیست و بدین لحاظ تأثیر نامطلوبی در فرسودگی نیروی انسانی پرورش یافته سازمانی دارد.دراین باره سازمانها باید میزان تحمل كاركنان خود را بالا ببرند تا آنها بتوانند تأثیر عوامل مختلف را خنثی كرده، كمتر با تنش رو به رو شوند. افزایش توان تحمل كاركنان در مقابل تنشهای شغلی و سازمانی موجب صرفه جویی در وقت، نیرو و انرژی كاركنان شده، بهره وری فردی و سازمانی را به دنبال دارد. استرس، فرسودگی بدنی یا عاطفی است كه بر اثر مسائل و مشكلات واقعی یا ذهنی پدید می آید. در تعریف دیگری، استرس به مجموعه واكنشهای عمومی انسان نسبت به عوامل ناسازگار و پیش بینی نشده داخلی و خارجی اطلاق می شود، بدین گونه كه هرگاه تعادل داخلی یا خارجی از میان برود، استرس پدید می آید. بر خلاف تصور، فشار روانی همیشه شامل حوادث ناخوشایند نیست بلكه می تواند محصول موفقیتهای خوشایند ومطلوب نیز باشد كه سازگاری مجددی را در فرد مطالبه می كند. به عبارت دیگر شاید نكته اصلی در موقعیت های تنش زا نیاز به انطباق و سازگاری مجدد است كه برای فرد ضرورت پیدا می كند. استرس را می توان از دوجنبه مورد بررسی قرار داد: یكی تقاضاهای محیطی و دیگری تقاضاهای فردی، زمانی كه موقعیت محیطی و اوضاع و احوال و شرایط شغلی فرد را بسازد. این موقعیت ها تأمین كننده خواسته ها و توقعات فرد نبوده و باعث می شود كه فرد واكنشهایی غیرمعمولی را در خود تجربه كند، حالت به وجود آمده را فشار روانی ناشی از شغل می نامند.عوامل استرس زا گاه در درون شخص وجود دارد و نتیجه ساخت شخصیتی، وضع بدنی، ترشح غدد و حساسیت دستگاههای عصبی شخص است و گاه در بیرون فرد مانند اشكالات محیط سازمانی یا محیط اجتماعی است. این عوامل به هر صورت كه باشد نتیجه ای یكسان داردكه علائم آن آشفتگی روانی، تنش، اضطراب و نشانه هایی چون عرق كردن، لرزش درونی و افزایش تعداد ضربان است. این حالتها كه در نتیجه تغییر در وضع شیمیایی خود و پایین افتادن قند خون (هیپوگلیسمی) ایجاد می شود پیامدهای دیگری چون خستگی، افسردگی، سردرد، تاری دید، آشفتگی ذهنی، منفی گرایی، پریشان گویی، حساسیت، افسردگی و ناپایداری احساسی را موجب می شود و گاه سبب بی خوابی و ناراحتی عصبی و روانی فرد می شوند. مدیران یك سازمان به سبب مسؤولیتی كه در مشاغل خود دارند بیش از دیگران در معرض حوادث استرس زا قرار می گیرند و بدین دلیل باید بیشتر مراقب وضع عصبی و روانی خود باشند و با استرس مقابله كنند. هر چند راههای مقابله با استرس و فشار روانی در مورد افراد مختلف متفاوت است، ولی به برخی از آنها كه می توانند برای مدیران و كاركنان سازمانها مفید باشد، اشاره می شود: ۱ شناخت موقعیت ۲ تجربه در كار ۳ استراحت ۴ پرهیز از اشتغال به چند كار ۵ هدف گرا بودن
با توجه به مطالب گفته شده در مورد استرس و مراحل آن، نشانه های استرس، عوامل استرس زا، مدیران و كاركنان در سازمانهای صنعتی و تولیدی می توانند با آگاهی میزان تحمل خود از سطح استرس پذیری خود آگاه و یا به كارگیری راهكارهای عملی برای افزایش قدرت تحمل و فشارپذیری فردی و سازمان خود گام برداشته، در راستای سالم سازی محیط و ارتقای بهداشت روانی سازمان حركت كنند تا انرژی هایی كه ناخواسته صرف تنشهای سازمان می شود برای ارتقای كمیت و كیفیت و تحقق مسؤولیتهای اجتماعی سازمان به كارگرفته شود.
عوامل تشكیل دهنده محیط كار عبارتند از:
۱ عوامل فیزیكی
۱ عوامل انسانی
۳ عزت نفس: عزت نفس یعنی نظر شخص درباره خود، این نظر از طریق ارزشیابی هر شخصی از رفتارها، ظاهر، هوش، موقعیت اجتماعی خود و از طریق ارزشیابی دیگران از خود در او رشد می یابد و بر نوع كار نیز اثر دارد.
۴ منبع كنترل: منظور از منبع كنترل این است كه شخص تا چه اندازه بر زندگی خود تأثیر داشته باشد.
۵ انعطاف پذیری: انسان غیرقابل انعطاف كسی است كه در عقاید و باورهای خود انعطاف ناپذیر است.
۶ درون گرایی و برون گرایی
۷ رضایت مندی شغلی: رضایت مندی شغلی عبارت است از یك حالت هیجانی مثبت كه نظر شخصی كاركنان را در مورد كار خود یا جو حاكم در محیط كار منعكس می كند.
عوامل محیطی در ارتقای سلامت انسان نقش اساسی و كلیدی دارد و آلاینده های محیط كه از تنوع و گستردگی برخوردارند، ممكن است هر سه بعد جسمی، روانی و اجتماعی سلامت انسان را با خطر مواجه كنند. این آلاینده ها زاییده فعالیتهای روزمره و یا فعالیتهای ویژه انسانها نظیر علوم، فنون، صنایع و ارتقای سطح هستند كه روند تولید آنها گاه در علم و اراده انسان به صورت عمدی دخالت داشته، گاهی نیز ناشی از عدم آگاهی هستند.داشتن برنامه صحیح، شناخت ابعاد كار، لذت بردن از شغل خود، استراحت بموقع، فعالیت بدنی و آنچه به آن یك رژیم سالم غذایی گفته می شود ممكن است بهترین راه كاستن از فشارهای روانی باشد. دكتر «دونسباخ» استاد و رئیس دانشگاه علوم غذایی دانشگاه دونسباخ و رئیس هیأت امنای فدراسیون ملی بهداشت كه پزشك، نویسنده و دانشمندی بنام است می گوید استرس را با داشتن یك رژیم غذایی خوب می توان درمان كرد. وی برپایه تجربه های درازمدت توصیه های غذایی ویژه ای كه حاوی استفاده از غذاهای ساده تر، گوشت، سبزیها و میوه هاست ارائه می كند و افرادی را كه استعداد استرس و فشار روانی دارند از استعمال سیگار، مواد شیرین، قهوه و چای زیاد بر حذر می دارد با وجود این، نظر دكتر دونسباخ این است كه هنگامی رژیم غذایی می تواند مؤثر واقع شود كه شخص به طور دائم خود را در معرض استرس قرار ندهد. وی می گوید: «اگر مرحله اعلام خطر حالت استرس به طور مداوم به كار افتد و استرحت لازم برای درمان و بهبود كمتر از حد لازم باشد، تغذیه نمی تواند كاری انجام دهد. كوتاهی در انجام دادن چنین امری هم می تواند مشكلات تازه ای پدید آورد وهم وضع را وخیم تر خواهد كرد و شخص نیاز به درمان بالینی رهایی از استرس خواهد داشت. بنابراین هر فرد باید خود دارای عزم و اراده استوار باشد و خود را تسلیم فشارهای روانی مخرب نكند و آنها را به هیجان هایی كه برای انجام دادن كار لازم است، تبدیل كند و انگیزه كار را در خود ودیگران پدید آورد.
برای جلوگیری از تنش و استرس درمحیط كار عوامل ذیل پیشنهاد می شود:
۱ سازمانها باید میزان تحمل كاركنان خود را بالا ببرند تا آنها بتوانند عوامل مختلف را خنثی كرده، كمتر با تنش رو به رو شوند.
۲ افزایش توان تحمل كاركنان در مقابل تنشهای شغلی موجب صرفه جویی در وقت و بهره وری فردی و سازمانی می شود.
۳ برای مقابله با استرس ابتدا باید زمینه های استرس زا را شناسایی و سپس راهكارهای مناسب برای از بین بردن آنها به كار گرفت.
۴ مدیران می توانند با به كارگیری راهكارهای عملی در راستای سالم سازی محیط كار و ارتقای بهداشت روانی سازمان حركت كنند.
