یکی از اصلی ترین مشکلات جوامع امروزی مسئله ی اعتیاد می باشد ، همانطور که شاهد هستیم سن اعتیاد روز به روز در حال پایین آمدن است و این امر نشان دهنده ی از بین رفتن قشر آینده ساز کشور است. اما چه چیزهایی باعث گرایش جوانان به سمت اعتیاد می شود؟
اختلالات روان پزشكی كودكی و نوجوانی نقش مهمی در بروز اختلالات سوءمصرف مواد در سال های بعد دارند (۱). امروزه ثابت شده است كه بین بهداشت روان نوجوانان و سوءمصرف مواد ارتباط محكمی وجود دارد (۲). در واقع اختلالات روان پزشكی به عنوان عوامل خطر ( risk factor ) ایجاد سوءمصرف مواد در نظر گرفته می شوند (۱). بنابراین شناسایی این عوامل خطر به عنوان مدلی در زمینه پیشگیری از یك سو و مداخله و درمان از سویی دیــگر، ضــروری است چرا كه اختلالات روان پزشكی همراه نه تنها بر علایم و سیر اختلالات سوءمصرف مواد بلكه بر پاسخ به درمان نیز تاثـــیر می گــذارند (۱). هـدف این مقـاله كه به اختلالات روان پزشكی همراه با اختلالات سوءمصرف مــــواد دركـودكان و نوجوانان مـی پـردازد، آشــنا كـردن دسـت انـدركاران امـر پیشـگیری و درمان سوءمصرف مواد از یك سو و تاكید بر اهمیت بهداشت روان كودكان و نوجوانان از سوی دیگر است.ساز و كار سبب شناسانه ارتباط بین اختلالات روان پزشكی و اختلالات سوءمصرف مواد در كودكان و نوجوانان به طور نظام مند مطالعه نشده است اما چند مدل احتمالی از این ارتباط پیشنهاد شده است:
سایكوپاتولوژی ممكن است مقدم بر اختلالات سوءمصرف مواد باشد.
سایكوپاتولوژی ممكن است پیامد اختلالات سوءمصرف مواد باشد.
سایكوپاتولوژی ممكن است شدت اختلالات سوءمصرف مواد را تعدیل كند.
سایكوپاتولوژی ممكن است با اختلالات سوءمصرف مواد از آسیب پذیری مشتركی منشا بگیـرد ( ۱ و ۸).
تعدادی از اختلالات روان پزشكی در نوجوانان به طور شایعی همراه با اختلالات سوءمصرف مواد هستند. از این اختلالات می توان به ویژه به اختلالات رفتار تخریبی ( disruptive behavior disorder )، اختلال كم توجهی بیش فعالی ADHD ، اختلالات خلقی و اختلالات اضطرابی اشاره كرد كه در اینجا به اختصار به مرور این اختلالات می پردازیم.
اختلال رفتار تخریبی
این اختلال الگوی رفتاری تكراری و مداومی است كه در آن حقوق اساسی دیگران، مقررات یا هنجارهای اجتماعی و اخلاقی عمده متناسب با سن زیر پا گذاشته می شود. چهار گروه رفتارهای مشخص این اختلال عبارتند از:
ـ سلوك پرخاشگرانه كه ممكن است سبب صدمه جسمی به مردم یا حیوانات شود.
ـ تخریب اموال
ـ تقلب یا دزدی
ـ نقض جدی قوانین
برای تشخیص اختلال، سه یا چند رفتار مشخص باید حداقل سه ماه طول كشیده باشد و دست كم یك رفتار ۶ ماه تداوم داشته باشد (۹). اختلال سبب افت چشـمگیـر در زمـینـه های تحصـیلی، اجتمـاعی و شغلی گردد. این اختلال در جمعیتـ های بالینی نوجوانان دچار سوءمصــرف مواد در حــدود ۸۰ ـ۵۰ درصد دیده می شود (۱ و ۳ و ۵). تفاوت آشكاری در علایم بین دختران و پسران مبتلا موجود است. پسران بیشتر پرخاشگری فیزیكی، سرقت و تخریب اموال، درگیری مسلحانه و آزار حیوانات را نشان می دهند، در حالی كه دختران بیشتر علایم افسردگی و فرار از منزل را دارند (۷). نوجوانانی كه اختلال سلوك را قبل از سوءمصرف مواد نشان می دهند، پیش آگهی ضعیف تری نسبت به آنان كه اختلال سلوك را در طی اختلال ســوءمصــرف مواد نشــان می دهنـد ، دارنـد (۷). به نظرمی رسد كه اختلال سلوك و اختلال نقص توجه پرتحركی كه بسیار با هم دیده می شوند با شروع بعدی مشكلات سوءمصرف مواد در ارتباطند (۶). شروع زودرس اختلال سلوك با علایم پرخاشگری به همراه اختلال نقص توجه پرتحركی پیش گویی كننده بروز اختلال شخصیت ضد اجتماعی در سال های بعد می باشد(۲).
اختلال كم توجهی ـ بیش فعالی ( ADHD )
این اختلال كه از دوران كودكی شروع می شود به عملكرد نارس كورتكس پره فرونتال راست نسبت داده شده است (۲). اختلال كم توجهی ـ بیش فعالی اختلال شایعی است كه در پسرها بیشتر از دخترها دیده می شود، وجه مشخصه این اختلال: ۱) دامنه ضعیف توجه نامتناسب با سطح رشدی
۲) خصوصیات پرتحركی (بیش فعالی)، تكانشگری نامتناسب با سن فرد و یا هر دو این ویژگی ها می باشد.
این تشخیص هنگامی مطرح می شود كه برخی از نشانه ها پیش از ۷ سالگی ظاهر شوند ( هر چند بسیاری موارد سال ها پیش از بروز نشانه ها تشخیص داده می شوند)، حداقل ۶ ماه طول كشیده باشند و سبب تخریب عملكرد اجتماعی یا تحصیلی شوند. اختلال باید حداقل در دو زمینه ( خانه و مدرسه) موجود باشد و یك اختلال روانی دیگر توجـیه بهتــری برای آن نبـاشد.اگر ADHD درمان نشود ، معمــولا تا بـزرگ سالی ادامه می یابد، هر چند تابلو علایم تغییر می كند، مبتلایان مستعد به ابتلا به اختلالات خلقی، مصرف مواد، رفتارهای ضد اجتماعی و مشكلات یادگیری هستند (۹).
در یك تحقیق بر روی نوجوانان نشان داده شده كه ADHD عامل خطری برای ایجاد اختلال سوءمصرف مواد است (۳). هر چند هنوز مشخص نشده است كه آیا ADHD خود به عنوان عامل مستقل عمل می كند یا عمل آن از طریق اختلال سلوك یا اختلالات خلقی میانجی گری می شود (۲). اعتقاد عمومی بر این است كه ADHD درمان نشده خطر بالاتری از نظر ایجاد سوءمصرف بعدی مواد نسبت به ADHD درمان شده دارد. اگر نوجوانی ADHD داشته باشد و تحت درمان باشد، خطر ایجاد اخـتلالات سوءمـصرف مـواد حدود ۸۵ درصد كاهش می یابد(۷).
اختلالات خلقی ( Mood Disorders )
شیوع اختلالات به ویژه افسردگی همراه با اختلالات سوءمصرف مواد ۵۰ ـ ۲۴درصد گزارش شده است (۱و ۳و ۵). اختلالات افسردگی معمولا قبل از اختلالات سوءمصـرف مـواد در نوجـوانان مـوجودند (۱و۳). افسردگی ممكن است متغیر مهمی در ارتباط با سوءمصرف مواد در دخترها باشد (۷). افسردگی در نوجوانان به طور شایع همراه با اختلال سلوك و سوءمصرف مواد است (۲). اما علایم افسردگی نوجوانان با ترك مصرف بهبود نمی یابد(۸). ویژگی های افسردگی در كودكان و نوجوانان از بزرگ سالان متفاوت است. این تفاوت بر اساس سطح رشدی و تفاوت های سنی و شناختی می باشد (۶). در بچه های كوچك تر اضطراب جدایی، ترس های مرضی، شكایات جسمانی، مشكلات رفتاری به صورت تحریك پذیری و حملات كج خلقی به جای ابراز كلامی، احساس افسردگی و توهمات شنوایی شایع تر است. در بچه های بزرگ تر و نوجوانان، اختلالات خواب و اشتها، فكر و اقدام به خودكشی و افت تحصیلی، اجتماعی و مشكلات رفتاری شایع تر است. این مشكلات رفتاری به صورت پرخاشگری، بی توجهی، بی علاقگی به دوستان و خانواده، احساس تنهایی و ناخواستنی بودن و نقص در مهارت های اجتماعی خود را نشان می دهند (۶).هم اكنون شواهد زیادی به ارتباط بین اختلالات سوءمصرف مواد و خودكشی در نوجوانان اشـاره می كند (۱و ۳و ۵). خودكشی به طور شایعی در نوجوانان سوءمصرف كننده مواد دیده شده است و سوءمصرف مواد یك عامل خطر برای فكر و اقدام به خودكشی بوده است. درصد اختلال سوءمصرف مواد در بین كودكان و نوجوانانی كه خودكشی موفق داشته اند ۷۰ ۲۶ درصد گزارش شده است (۱و ۳ و ۵). سازو كار این ارتباط شامل تاثیرحاد و مزمن مواد سایكو اكتیو بر سیستم عصبی مركزی است. از سوی دیگر، سوءمصرف مواد خود ممكن است سایكوپاتولوژی زمینه ای را تشدید نماید (۸).
اختلال اضطرابی ( Anxiety Disorders )
شیوع بالاتری از اختلالات اضطرابی در بین نوجوانان سوءمصرف كننده مواد دیده شده است (۱). این شیوع از ۴۰ ۷ درصد متفاوت بوده است (۱و ۳و ۵) . این اختلالات شامل ترس اجتماعی ( social phobia )، اختلال هراس ( panic ، disorder ) اختلال اضطراب فراگیر ( generalized anxiety disorder = GAD )، و اختلال استرس پس از سانحه ( Post traumatic stress disorder = PTSD ) هستند ( ۱و ۳و ۵).تقدم و تاخر اختلالات اضطرابی و سوءمصرف مواد نسبت به هم، بستگی به نوع اختلال اضطرابی دارد. ترس اجتماعی، اغلب مقدم بر سوءمصرف مواد است، هر چند اختلال هراس ( پانیك) و GAD اغلب به دنبال شروع سوءمصرف مواد ظاهر می شوند (۱و ۳).الكل و مواد در ترس اجتماعی به صورت كاهنده اضطراب و برای خوددرمانی به كار می روند(۸). نوجوانان دچار اختلالات سوءمصرف مواد اغلب شرح حالی از PTSD به دنبال سوءرفتار جسمی یا جنسی ( physical or sexual abuse ) دارند(۱).
سایر اختلالات
اختلالات خوردن ( eating disorders )، بیماران دچار bulimia nervosa خطر بالاتری از نظر ایجاد سوءمصرف مواد دارند (۱و ۳و ۵و ۷). اسكیزوفرنیا ( schizophrenia ) در نوجوانان و به ویژه در سیر مزمن این اختلال دیده می شود (۷). قمار بازی مرضی ( pathological gambling )، اختلالات شخصیت به ویژه cluster B ،اختلالات یادگیری( learning ، disorders ) و اختلالات زبان ( language disorders نیز به طور شایع در نوجوانان دچار سوءمصرف مواد یافت شده است (۵). شناسایی اختـــلالات روان پزشــكی كــودكی و نوجـوانــانی كه می توانند زمینه ساز اختلالات سوءمصرف مواد بوده یا همراه آنها دیده شوند، اهمیت شناسایی و درمان به موقع این اختلالات را در كودكان و نوجوانان بیش ازپپش نمایان می كند (۳). از سوی دیگر در بررسی كودك یا نوجوان دچار اختلالات سوءمصرف مـــواد، جســـــتجوی اختـلالات روان پــزشكی همراه اجتناب ناپذیر است(۱و ۳). بالاخره ادغام رویكردهای درمانی (به جای استفاده از درمان جداگانه تنها برای یكی از دو اختلال) در جهت رسیدن به نتایج درمانی مطلوب ضروری است (۳و ۷و ۸).
