سندرم X شکننده یک بیماری موروثی است که باعث ناتوانی فکری و رشد و نمو است. این بیماری از والدین به فرزندان از طریق ژن ها منتقل می شود. سندرم X شکننده رایج ترین منبع ارثی ناتوانی روانی در پسران است. افراد مبتلا به سندرم X شکننده معمولا طیف وسیعی از مشکلات رشد و یادگیری را تجربه می کنند. این بیماری یک بیماری مادام العمر است.
سندرم X شكننده يكي از شايع ترين علل ارثي اختلالات ذهني است. سندرم X شكننده زماني اتفاق مي افتد كه تغيير يا موتاسيونی در يك تك ژن [ ژن عقب ماندگي ذهني X شكننده FMR – 1، رخ مي دهد.
اين سندرم تقريباً 1 نفر از 3600 نفر مرد و 1 نفر از 4000 تا 6000 نفر زن را درگير مي كند.
اين ژن FMR– 1 در حالت عادي پروتئيني را توليد مي كند كه ممكن است منجر به سندرم X شكننده گردد .
سندرم X شكننده يك بيماري ارثي است و اين بدين معني است كه از والدين به فرزندان قابل انتقال است . والدين مي توانند بچه هايي با سندرم X شكننده داشته باشند ، حتي اگر خود والدين اين سندرم را نداشته باشند . زمانيكه اين ژن از والدين به فرزندان انتقال مي يابد ، تغييرات شديد تري در ژن رخ مي دهد .
بعضي از افراد ممكن است فقط تغييرات ناچيزي در ژن FMR – 1 داشته باشند كه پره موتاسيون (پيش جهش) ناميده مي شود و ممكن است هيچ يك از علائم سندرم X شكننده را از خود بروز ندهند .
ساير افراد ممكن است، تغييرات بيشتري در ژن FMR – 1 داشته باشند كه موتاسيون كامل ناميده مي شود كه منجر به بروز علائم سندرم X شكننده مي گردد .
علائم و نشانه هاي سندرم X شكننده چيست؟
هيچ يك از افراد با سندرم X شكننده علائم يكساني را از خود بروز نمي دهند امّا يكسري علائم كلّي در همۀ افراد وجود دارد ، علائم اغلب دختران نسبت به پسران خفيف تر است.
هوش و يادگيري
بسياري از افراد با سندرم X شكننده ، ناتواني در هوش و يادگيري دارند . اين مشكلات از اختلالات يادگيري خفيف تا عقب ماندگي شديد مي تواند متغيير باشد .
جسمي
نوجوانان و بالغين با سندرم X شكننده گوش هاي بزرگ، صورت دارز با چانه ايي برجسته دارند مشكلات وابسته به اين سندرم شامل عفونت گوش، كف پاي صاف، انعطاف پذيري و سستي بيش از حد مفاصل و انواع مشكلات استخواني است.
اجتماعي – عاطفي
بيشتر كودكان با سندرم X شكننده دچار مشكلات رفتاري هستند . اين افراد ممكن است از موقعيت جديد بترسند يا دچار اظطراب شوند . بسياري از كودكان بخصوص پسرها مشكلات تمركز كردن و توجه كردن دارند و حتي ممكن است پرخاشگر باشند . دختران ممكن است در ارتباط برقرار كردن با افراد جديد دچار خجالت و كمرويي گردند .
زبان و تكلّم
اغلب پسران مبتلا به سندرم X شكننده ، مشكلات زيادي در رابطه با صحبت كردن و تكلّم دارند . آنها ممكن است اغلب در صريح و واضح حرف زدن دچار مشكل يا مبتلا به لكنت زبان باشند و يا حتّي قسمتي از كلمات را حين حرف زدن جا بگذارند . آنها همچنين زمانيكه با ديگران صحبت مي كنند دچار مشكلات دركي هستند براي مثال : اختلال در درك تن صدا و لحن فرد گوينده ، دختران معمولاً مشكلات حاد در زمينۀ صحبت كردن و تكلّم ندارند .
حس
بسياري از كودكان مبتلا به واسطۀ بعضي از محّرك هاي خاص تحريك مي شوند از قبيل: نور درخشان، صداي بلند و يا نحوۀ لمس بعضي از اجسام ، بعضي از كودكان دوست ندارند كه لمس شوند و يا حتي در ايجاد تماس چشمي مستقيم با ساير مردم دچار مشكل هستند .
علت
تغيير يا موتاسيون در ژني كه بر روي كروموزوم X قرار دارد ، منجر به سندرم X شكننده مي گردد. همۀ انسانها 46 كروموزوم دارند كه دوتاي آنها كروموزم هاي جنسي هستند. موتاسيون در DNA كروموزوم X منجر به بروز اين سندرم مي گردد. ژني كه مسئول سندرم X شكننده است، FMR – 1 Fragile x Mental Retardation ناميده مي شود. اين ژن به سه صورت بروز مي يابد كه بسته به دفعات تكرار و الگوي DNA به تكرار CGG معروف است، مي تواند متفاوت باشد.
افرادي كه كمتر از 60 بار تكرار CGG داشته باشند، داراي ژن نرمال هستند . افراد با تكرار CGG ، 60 – 200، پيش جهش (پره موتاسيون) دارند و اين بدين معني است كه اين افراد اين ژن غيره نرمال را با خود حمل مي كنند كه يك موتاسيون ناپايدار است كه ممكن است در نسل هاي بعدي گسترش يافته و زمينۀ بروز خود را فراهم كند. افراد با تكرار CGG بالاتر از 200 موتاسيون كامل دارند كه منجر به بروز سندرم X شكننده مي گردد. موتاسيون كامل باعث خاموش شدن ژن يا سبب متيله شدن (غير فعال شدن) ناحيۀ FMR – 1 ژن مي گردد . بطور عادي ژن FMR – 1 ، پروتئين خاصي به نام FMRP توليد مي كند ، زمانيكه ژن خاموش مي شود فرد نمي تواند FMRP بسازد و كمبود اين پروتئين منجر به سندرم X شكننده مي گردد.
درمان
در حال حاضر هيچ درماني براي اين سندرم وجود ندارد با اين حال شرايط تحصيلي خاص، گفتار درماني، كار درماني و رفتار درماني براي رفع بسياري از نشانگان رفتاري و مسائل شناختي ناشي از سندرم X شكننده، مفيد خواهد بود . علاوه بر اين يافته هاي دارويي جديد مي تواند تا حدي براي رفع پرخاشگري، اضطراب، بيش فعالي و عدم تمركز اين افراد مفيد واقع شود .
تشخيص
در طي سالهاي 1970 – 1980 تست موجود براي تشخيص سندرم X شكننده ، تست هاي ژنتيكي و كروموزومي بوده است ، اگرچه اين تست كمك كننده بود امّا هميشه اين آزمون نتايج درستي را نشان نمي داد .
روش آناليز PCR نيز مي تواند به تعيين دفعات تكرار CGG در افراد با ژن نرمال يا پره موتاسيون مفيد واقع شود ، امّا اين روش انتخابي براي تشخيص موتاسيون كامل ، بكار نمي رود . امّا پره موتاسيون و دفعات تكرار CGG و ژن نرمال را با قاطعيت تعيين مي كند .
پره موتاسيون
از خصوصيات بارز اين حالت اين است كه اين ژن مي تواند در طي نسل ها تغيير يابد و بيشتر به فرم ناپايدار خود برسد و احتمال بيشتري وجود دارد كه اين ژن ناپايدار در نسل هاي بعدي خود را بطور شديدتري بروز دهد . تغيير ژن در پره موتاسيون در نسل بعد خود را بصورت موتاسيون كامل بروز مي دهد. پره موتاسيون اغلب ﺗﺄثيرات قابل مشاهده ايي را نشان نمي دهد با اين حال پره موتاسيون در افراد بالغ كهن سال مي تواند با علائم نرولوژيكي و شبه پاركينسوني تظاهر يابد .
موتاسيون كامل
موتاسيون كامل بدين معني است كه تكرار CGG ژن فرد بيش از 200 بار بر روي DNA باشد . علاوه بر اين اغلب ژن هاي موتاسيون يافته درجه ايي از متيله شدن را دارند كه منجر به خاموش شدن ژن مي گردد. درصد كمي از مردان با موتاسيون كامل هستند كه عقب ماندگي ذهني ندارند. درحدود 30درصد زنان با موتاسيون كامل- مشكلات شناختي ندارند. بقيۀ زنان با موتاسيون كامل- مشكلاتي در زمينۀ شناختي رفتاري و يا كاركردهاي اجتماعي خواهند داشت و ممكن است نشانگان فيزيكي در زنان با فرم خفيف تر مشاهده كرد .