جنگل های هیرکانی مجموعه ای از جنگل ها هستند که متشکل از درختانی را برگ های پهن هستند. البته این نامگذاری به علت این شکل برگ ها نیست بلکه به خاطر منطقه زیست بوم این درختان است که به منطقه هیرکان معروف است و مابین دو کشور ایران و آذربایجان و در حاشیه دریای خزر قرار دارد.
سطح جنگل‌های هیرکانی در ایران کاهش یا افزایش داشته است؟ آمارهای اعلام شده از سوی سازمان جنگل‌ها معتبرند یا پژوهش‌های اعلام شده از سوی مرکز تحقیقات جنگل‌ها و سازمان حفاظت محیط زیست؟
این روزها در گروه‌های مجازی مرتبط با جنگل کارشناسان مختلفی از سوی نهادهای متولی و مستقل به این پرسش‌ها پاسخ می‌گویند. در حالی که متخصصان سازمان جنگل‌ها بر نظر خود بر افزایش سطح تأکید دارند، کارشناسان مستقل، سازمان محیط زیست و مرکز تحقیقات حتی به فرض پذیرفتن این افزایش، آن را تنها در بعد کمی ارزیابی کرده و خبر از کاهش کیفی این جنگل‌ها می‌دهند.
مینا استقامت، کارشناس جنگل، درباره چگونگی پیدایش این مجادلات لفظی گفت: بر اساس تعریف‌های بین‌المللی و سازمان فائو، عرصه‌ای که در سطح تاج پوشش بیش از 10 درصد داشته باشد جنگل محسوب می‌شود. با این حال این تعریف در مناطق خشک و نیمه‌خشک به 5 درصد نیز برای تعریف جنگل رضایت می‌دهد.
وی با بیان اینکه ایران از اعضای فعال یکی از انجمن‌های زیرمجموعه فائو است که به جنگل‌های مناطق خشک و نیمه‌خشک اختصاص دارد، افزود: در همین راستا کشور ما موظف است در جلسات سالانه، گزارش‌ها و سایر اقدامات خود در حوزه جنگل را به این نهاد بین‌المللی ارائه کند.
استقامت یکی از این گزارش‌ها مربوط به سطح پوشش جنگل‌ها را به فائو مرتبط دانست و عنوان کرد: یکی از موضوعاتی که این روزها به اختلاف نظر میان کارشناسان دامن زده است، به آمار ارسال شده از سوی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری به این نهاد بین‌المللی بازمی‌گردد.
به گفته این کارشناس جنگل، موضوع تنفس جنگل‌ها از دیگر اختلاف نظرهای میان دو سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری است. استقامت در این باره گفت: سازمان محیط زیست طرح تنفس جنگل را به عنوان مشوقی برای احیای جنگل مطرح کرد. این در حالی است که سازمان جنگل‌ها معتقد است عرصه‌های جنگلی نیاز به مدیریت و بهره‌برداری دارند. به گفته کارشناسان این سازمان جنگل اگر رها شود به واسطه حضور قاچاقچیان با چالش‌های عدیده‌تری از بهره‌برداری‌های قانونی مواجه می‌شود.
وی اضافه کرد: این اختلاف نظرهای بین سازمانی به برملا کردن نقطه ضعف‌های دو سازمان از سوی یکدیگر منجر شد و سازمان محیط زیست در این باره اعلام کرد آمار ارائه شده به نهادهای بین‌المللی از سوی سازمان جنگل‌ها، آمار صحیحی نیست و عدد واقعی بسیار کم‌تر است. در همین رابطه سازمان محیط زیست با موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع قراردادی را امضاء کرد تا آن‌ها سطح جنگل‌ها را اندازه‌گیری کنند.
استقامت ادامه داد: بر اساس پژوهش‌های این مرکز، آمار اعلام شده اختلاف فاحش 600 هزار هکتاری داشتند. به این ترتیب در حالی که سازمان جنگل‌ها عدد دو میلیون هکتار را برای جنگل‌های هیرکانی درست می‌دانست، تصاویر ماهواره‌ای مرکز تحقیقات نشان می‌دادند که این رقم بین یک میلیون و 200 تا یک میلیون و 400هزار هکتار است.
وی گفت: در برابر آمار ارائه شده، سازمان جنگل‌ها موضع شدیدی گرفت و اعلام کرد این ارقام صحت نداشته و مطالعات انجام شده از سندیت علمی برخوردار نیست. به گفته این نهاد متولی سطح جنگل‌ها 10 درصد افزایش داشته و ایران جزو 20 کشوری است که توانسته به افزایش سطح در جهان دست پیدا کند.
این کارشناس جنگل بیان کرد: افزایش سطح از سوی سازمان جنگل‌ها در حالی عنوان می‌شود که ما در ایران با چالش‌های عدیده‌ای اعم از زمین‌خواری، واگذاری اراضی، تخریب جنگل، بحران آب در کنار انواع بیماری‌هایی که به زوال جنگل منجر می‌شوند و نمونه آن بلایت شمشاد و مرگ بلوط است، مواجه هستیم. از این رو گفته‌های سازمان جنگل‌ها از سوی هیچ متخصصی منطقی به نظر نمی‌رسد.
استقامت اضافه کرد: دکتر اخوان به عنوان نماینده مرکز تحقیقات جنگل‌ها معتقد است حتی اگر ما آمار سازمان جنگل‌ها در موضوع افزایش سطح را قبول کنیم، باید اذعان کرد این افزایش سطح کیفی نیست و ما بخش زیادی از حجم سرپای جنگل‌های خود را از دست داده‌ایم.
وی افزود: به گفته کیادلیری، دیگر متخصص جنگل، اگر ما مجاز باشیم به اندازه رویش از جنگل‌ها برداشت داشته باشیم، در ایران رقم برداشت شده شش برابر رویش است که همین امر نشان‌دهنده پایین آمدن فوق‌العاده کیفیت جنگل‌ها در ایران است.
به گفته استقامت، بحث و گفت‌وگوهای صورت گرفته میان کارشناسان این سازمان‌ها بسیاری از اشتباهات صورت گرفته را نمایان کرده و سوءمدیریت‌های سال‌های گذشته نیز فاش شده است. این کارشناس جنگل همچنین در این باره که آیا این کاهش کیفی تنها به جنگل‌های شمال مربوط می‌شود، عنوان می‌کند: در زاگرس بهره‌برداری از چوب به شکلی که در شمال انجام می‌شود، وجود ندارد. از این روست که این وضعیت موجب تمرکز نگاه‌ها به سمت جنگل‌های هیرکانی است.
وی بیان کرد: کارشناسان سازمان جنگل‌ها معتقدند گرچه در جنگل‌های شمال موضوع بهره‌برداری وجود دارد؛ اما حفاظت نیز به شکل حداکثری در این عرصه‌ها صورت می‌گیرد. این در حالی است که شواهد جدید گویای نظری خلاف گفته‌های اصلی‌ترین نهاد متولی جنگل‌های ایران است.
استقامت در همین رابطه به موضوع رساله خود در سال 82 اشاره کرد و گفت: در این پژوهش جنگل‌های مدیریت شده و شاهد در کنار هم قرار گرفتند که در نهایت چنین نتیجه‌گیری شد که ما به‌شدت در ترکیب گونه‌ای و کیفیت جنگل‌های مدیریت شده به سمت زوال پیش می‌رویم.
بحث و جدل‌ها درباره مساحت جنگل‌ها اما به این گفته‌ها خاتمه پیدا نکرد و رضا بیانی، مدیر کل دفتر مهندسی و مطالعات سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور با ارسال جوابیه‌ای، گفته‌های اخوان و سایر منتقدان آمار افزایش مساحت جنگل‌های هیرکانی را غیرعلمی دانست. این جوابیه موجب شد اخوان از مرکز تحقیقات جنگل‌ها در پی پاسخگویی برآید و در گروه مجازی «منابع طبیعی» به انتقادات بیانی پاسخ گوید.
اخوان در پاسخ به انتقاد بیانی مبنی بر اینکه نقشه تولید شده با مقیاس 1: 25000 و تمامی مناطق خالی از پوشش از محدوده‌های جنگلی خارج و جزو مساحت جنگل محسوب نشده است، همچنین اظهارات او مبنی بر اینکه مرز پلی گونه‌ای پوشش جنگلی بر اساس بازدیدهای میدانی و واقعیات زمینی به میزان 95 درصد قابل اطمینان بوده است و کلیه مناطقی که انبوهی بیش از 5 درصد داشته به عنوان پوشش جنگلی محسوب و همچنین محدوده جنگلی با انبوهی بیش از 10 درصد نیز در این نقشه‌ها مشخص شده است. از این رو اعلام این مطلب از سوی اخوان که مرز جنگل دارای کیلومترها خطا است، کاملاً مردود است، چرا که با در نظر گرفتن مقیاس نقشه وجود خطای مذکور غیر قابل پذیرش خواهد بود. نوشت: بنده عنوان کردم هر جا که بوته یا درختچه‌ای هرچند کوتاه و کم پوشش در اراضی جنگلی شمال باشد، شما دور تا دور آن منطقه را تا کیلومترها به عنوان اراضی جنگلی در نظر می‌گیرید. این نکته را شخصاً و عیناً بر روی مانیتور رایانه شخصی شما به هنگام مقایسه نقشه‌های تولیدی موسسه با سازمان به همراه همکاران رویت کردیم.
وی درباره این مطلب ذکر شده از سوی بیانی که گفته بود محدوده مورد مطالعه در تهیه نقشه‌های اخیر جنگل‌های شمال کشور، منطقه هیرکانی از آستارا تا گلیداغی است و در این محدوده هرگز توده‌های تاغ و گز جزو مساحت اخیر به حساب نیامده است و آن بخش از گونه‌های ارس که در مرز فوقانی جنگل‌های هیرکانی و متصل به آن هستند فقط در محاسبه منظور گردیده است، نیز بیان کرد: خلاف این موضوع را در مانیتور شخصی بیانی ملاحظه کرده است.
اخوان همچنین در پاسخ به این انتقاد بیانی که نقشه‌های تولید شده در موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع را دارای خطای سیستم می‌دانست، بیان کرد: شما هنوز نقشه‌های تولیدی موسسه را در عرصه بررسی نکرده‌اید. ثانیاً بفرمایید که دقیقاً منظورتان از خطای سیستمی چه مواردی است؟ ثالثاً جنابعالی چگونه به کمبود تعداد نقاط تعلیمی پی بردید؟! ولی جهت استحضار جنابعالی به عرض می‌رسد که در نقشه‌های تولیدی موسسه در هر شیت و برای هر کلاس انبوهی جنگل حداقل 500 و حداکثر 2000 پیکسل به عنوان نمونه تعلیمی در نظر گرفته شده است. این تعداد به نظر شما کافی نیست؟
اخوان درباره گفته‌های بیانی مبنی بر اینکه موسسه تحقیقات جنگل‌ها درختان کم‌تر از 7 متر ارتفاع را از محاسبه خود حذف کرده است، گفت: در این موسسه نیز بحث از حداقل ارتفاع 5 متر بوده است.
وی افزود: نگران تولید روش جدیدی در موسسه نباشید و فرافکنی نکنید. همه متخصصان جنگل و سنجش از دور می‌دانند که ارتفاع درخت 5 یا 7 متری را نمی‌توان از روی تصویر ماهواره لندست محاسبه کرد، بلکه در طرح اجرا شده توسط موسسه بعد از اینکه مناطق جنگلی دارای درختان 5 متر ارتفاع و بیش‌تر تشخیص داده شدند، با استفاده از 1110 نقطه کنترل زمینی در عرصه راستی‌آزمایی شد که در حدود 94 درصد موارد تشخیص درختان در نقاط کنترلی درست بوده است.
اخوان درباره وجاهت علمی نقشه‌های تولیدی نیز خواستار قضاوت داوران متخصص و بی‌طرف شد و ادامه داد: اگر پس از همه بحث و بررسی‌ها مشخص شد حق با شما نیست و درباره اعلام سطح جنگل‌های شمال با ملت شریف ایران روراست نبوده‌اید، به شما توصیه می‌کنم مردانه از سمت خود استعفا دهید و سکان دفتر مهندسی و مطالعات سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور را پس از حدود 5 سال که در اختیار شما بوده به یک متخصص منابع طبیعی بسپارید.
