غذا خوردن یکی از بزرگ ترین نعمت های الهیست که انسان میتواند با آن حداکثر لذت را ببرد؛ حال تصور کنید کسی دچار عارضه ای در مری شده باشد و هر لقمه غذایی که میخورد، باید درد تحمل کند. بیماری های مری شایع هستند و چون مری در قفسه سینه قرار دارد و از پشت قلب عبور می کند ممکن است درد آن با دردهای قلبی اشتباه گرفته شود ولی بیماران باید به این نکته توجه داشته باشند که دردهای قلبی با فعالیت و حرکت بیمار ایجاد می شوند و دردهای مری معمولا با خوردن غذا.
مری لوله رابطی است بین حلق و معده که غذای جویده شده در دهان را به سوی معده که داخل شکم قرار گرفته، هدایت می کند. این عضو نقش چندانی در هضم و جذب غذا ندارد ولی سلامت و وجودش مثل همه اعضای بدن ضروری است و اگر دچار بیماری شود، می تواند باعث آزار و گاهی هم به خطر انداختن سلامت بیمار شود.
از آنجایی که بیماری های قلبی اهمیت زیادی دارند و اگر از آنها غفلت شود ممکن است حتی به قیمت از دست رفتن جان بیماران شود، اگر بیمار از درد قفسه سینه شکایت می کند ابتدا باید از نبود مشکل قلبی در او مطمئن شد. اما شایع ترین علت درد قفسه سینه همچنان بیماری های مری است. بعضی از افراد هم مری حساسی دارند و بدون دلیل در ناحیه مری احساس درد می کنند. گاهی درد سینه به دلیل گرفتگی یا انقباض عضلات مری است که در بیماری های حرکتی مانند آشالازی و اسپاسم (انقباض) منتشر دیده می شود.
در ادامه به فهرستی از مشکلات مری می پردازیم:
ریفلاکس
تعریف: در مری 2 اسفنکتر وجود دارد؛ اسفنکتر بالایی بعد از حلق قرار دارد و هنگام بلعیده شدن غذا باز می شود سپس غذا با حرکات دودی به سوی معده می رود. قبل از ورود به معده اسفنکتر انتهایی دیگری وجود دارد که آن هم باید باز شود تا غذا داخل معده انتقال پیدا کند. اگر اسفنکتر انتهایی مشکلی داشته باشد، فرد دچار عارضه ای به نام ریفلاکس یا برگشت غذا از معده به مری می شود.
شیوع: این بیماری بسیاری شایع است.
علائم: بیماران ریفلاکس را به شکل ترش کردن، سوزش سر دل و درد سینه توصیف می کنند. بعضی از آنها ممکن است احساس تلخی یا برگشت غذاهای بلعیده شده به دهان را بعد از خوردن غذا یا هنگام خم شدن و دراز کشیدن داشته باشند.
درمان: ریفلاکس معمولا با نوشیدن آب یا خوردن شربت معده تسکین می یابد.
درد مری
تعریف: در قسمت انتهایی مری و زیر مخاط انتهاهای عصبی وجود دارد.
علائم: در افرادی که ریفلاکس دارند ممکن است اسید زیر مخاط برود، انتهای عصبی را تحریک کند و بیمار دچار درد شود.
مری بارت
تعریف: در مری بارت مخاط معده در لوله مری رشد می کنند. در آندوسکوپی نیز مخاط سفیدرنگ مری به رنگ صورتی دیده می شود. البته باید از این بافت نمونه گرفت و به آزمایشگاه آسیب شناسی فرستاد تا چنین تغییری تایید شود.
پیگیری: بیماران دچار مری بارت باید هر 3-2 سال یکبار آندوسکوپی و نمونه برداری شوند.
درمان: اگر تغییرات سلولی خاصی دیده شد، ناحیه با روش خاصی سوزانده یا برداشته می شود. این بیماری اصلا درد ندارد.
آشالازی
تعریف: آشالازی بیماری است که بر اثر آن اسفنکتر تحتاتی مری هنگام رسیدن غذا به آن باز نمی شود.
بیماری زایی: علت آن صدمه ای است که به اعصاب مری وارد می شود. این بیماری در اثر ویروس هرپس یا همان تبخال کنار لب ایجاد می شود. در بعضی از افراد که استعداد ژنتیکی دارند ویروس به اعصاب مری صدمه می زند و باعث بسته ماندن دریچه انتهایی مری می شود، ولی به مرور مری گشاد می شود و غذا در مری گیر می کند.
علائم: گیر کردن غذا در این بیماران وقتی با عجله غذا می خورند یا عصبی می شوند شدیدتر می شود. چنین بیمارانی ترجیح می دهند به تنهایی غذا بخورند چون گاهی مجبورند با انگشت غذا را برگردانند. بعضی از بیماران هم دچار بوی بد دهان می شوند و حالت نشخوار در اثر برگشت غذا به دهان دارند.
درمان: آشالازی باز کردن اسفنکتر با بالون به وسیله آندوسکوپی است. البته گاهی جراح با لاراسکوپی، عضلات حلقوی مری را برش می دهد تا اسفنکتر تحتانی مری کمی شل تر شود. البته این کار ممکن است باعث سرفه و حتی برگشت غذا به نای و ریه و ایجاد بیماری های ریوی شود.
شل شدن اسفنکتر تحتانی مری
تعریف: علت شل شدن اسفنکتر تحتانی مری، ممکن است مادرزادی یا همراهی با فتق دیافراگمی باشد. فتق دیافراگمی معمولا بعد از 60 سالگی بروز می کند. این وضعیت درواقع یک فرآیند فرسودگی است ولی فتق دیافراگمی در افرادی که ریفلاکس معده دارند، باعث تشدید علائم می شود.
علائم خطر: چاقی، افزایش وزن، بارداری، پرخوری، پوشیدن لباس های تنگ، درازکشیدن بلافاصله بعد از خوردن غذا و مصرف بعضی از داروها هم از عوامل شلی دریچه مری هستند.
بیماری زایی: دریچه مری بعد از ورود غذا به معده چندثانیه باز و مجددا بسته می شود. اسید معده نیز که بالا آمده یا بزاقی که از دهان وارد مری شده مخلوط و خنثی می شود. البته نیروی جاذبه در حالت نشسته فرد هم باعث خنثی شدن اسید می شود. در بیماران دچار ریفلاکس، دریچه مری مدت بیشتری باز می ماند و دفعات برگشت غذا بیشتر است.
درمانی دارویی: درمان بیماران اصلاح رژیم غذایی و مصرف داروست. بیماران باید از مصرف غذاهای ترش، تند، غذاهای چرب، سرخ کرده و پرحجم، استعمال الکل و سیگار، آب پرتقال، چای پررنگ، نوشابه های گازدار و قهوه خودداری کنند. همچنین 3 ساعت قبل از خواب غذا میل کنند و بلافاصله بعد از غذا دراز نکشند. برای بیماران داروهای مهارکننده اسید معده مانند امپرازول، پنتاپرازول و… تجویز می شود.
مدت مصرف داروها طولانی است و دوز داروها باید به تدریج و با نظر پزشک کاهش یابد. بیماران باید از تخت های مخصوص که از کمر به بالا خم می شود استفاده کنند تا هنگام خواب سر و تنه در زاویه بالاتری قرار گیرد. به عبارتی، به اندازه 2 آجر بالاتر از تنه. بیمارانی که درمان دارویی برایشان بی تاثیر است، بیشتر از 50 سال سن دارند یا از شروع علائمشان بیش از 5 تا 10 سال می گذرد، آندوسکوپی برایشان توصیه می شود.
پیش آگهی: ممکن است درصد کمی از بیماران دچار تغییرات مخاطی به نام مری بارت در مری شوند. این ضایعات می توانند به سمت ضایعات پیش سرطانی پیش بروند. (احتمال بسیار اندک است و بیماران نباید از این بابت زیاد نگران باشند.)
دشواری بلع
تعریف: ممکن است در اثر بدخیمی باشد. وقتی قطر مری به کمتر از 13 میلی متر برسد فرد در بلعیدن غذا مشکل پیدا کرده یا در اصطلاح در مری اش گیر می کند. مشکل در بلع ممکن است دلایل زیادی داشته باشد.
علل: علت هایی مانند بیماری های حرکتی مری، زخم مری و تنگی مری در اثر مواد سوزاننده در گذشته مطرح است اما به جز علل گفته شده حتما باید به سرطان مری که باعث اختلال در بلع می شود هم توجه داشته باشیم. سرطان مری با توده ای در قسمت میانی مری مشخص می شود. متاسفانه هیچ علامتی هم ندارد و وقتی علامت پیدا می کند که فرد دچار مشکل در بلع می شود و بیماری پیشروی کرده است.
عوامل خطرساز: این سرطان در افراد سیگاری و الکلی بعد از 60-50 سالگی شیوع بیشتری دارد ولی نقاطی از ایران مانند ساحل دریای خزر، بندر ترکمن و شمال شرق از مناطقی هستند که سرطان مری در جمعیت آنها شایع تر است. این افراد هم زمینه ژنتیکی دارند و هم از مواد غذایی ای استفاده می کنند که سرطان زاست.
بیماری زایی: ماده سرطان زایی به نام استالدیید در برنامه غذایی مردم این مناطق به وفور وجود دارد. این ماده در اثر متابولیسم الکل ایجاد می شود. استالدیید علاوه بر الکل و سیگار، در میوه های نرم و شل یا زیادی رسیده که خیلی هم شیرین هستند، غذاهای مانده و خوب محافظت نشده، غذاهایی که روی زغال یا اجاق طبخ می شوند مانند گوشت و کباب زغالی یا سیاه شده و نان هایی که منبع حرارتی شان زغال چوب و گازوییل است و مستقیما خمیر نان روی آن قرار می گیرد (بهترین پخت نان استفاده از حرارت الکتریکی و برقی یا نان ماشینی است) وجود دارد. البته با چند بار مصرف این غذاها اتفاقی برای فرد نمی افتد ولی اگر فردی عادت به مصرف چنین غذاهایی به مدت طولانی یعنی ده ها سال.
عوامل خطرساز: زمینه ژنتیکی مناسبی هم داشته، احتمال ابتلا به سرطان مری در او بالا می رود. گاهی گفته می شود غذاهای داغ باعث سرطان مری می شوند که این گفته تا حدودی درست است. البته رابطه ضعیفی بین این 2 مورد وجود دارد. بهداشت ضعیف دهان و دندان نیز باعث می شود باکتری های داخل دهان مواد استالدییدی و سرطان زا ایجاد کند. مصرف مداوم انواع سبزی و میوه های تازه باعث محافظت از مری می شود.
درمان: بیشتر بیمارانی که به سرطان مری مبتلا هستند در مراحل پیشرفته بیماری مراجعه می کنند و شاید جراحی زیاد مفید نباشد. در این شرایط پزشکان سعی می کنند با رادیوتراپی و شیمی درمانی بیمار را زنده نگه دارند ولی درمان قعطی معمولا امکان پذیر نیست. به همین دلیل در افرادی که زمینه ژنتیکی سرطان مری دارند یا در مناطقی که سرطان مری در آن شایع است، زندگی می کنند از روش تشخیصی زودهنگام برای یافتن سلول های سرطانی در مری به نام آندوسکوپی استفاده می کنند.
غربالگری: در شمال ایران، بندر ترکمن و گرگان، مشکین شهر و استان اردبیل از سال های قبل افرادی که احتمال بروز این نوع سرطان در آنها بالاست از سنین 50-40 سال به بالا آموزش می بینند تا خودشان برای آندوسکوپی مراجعه کنند.
اسپاسم منتشر
تعریف: در بیماری اسپاسم منتشر مری، حرکات دودی ضعیف و منظم طبیعی از بین می رود و مری دچار انقباض های بسیار قوی و طولانی می شود.
بیماری زایی: انقباض مری باعث می شود غذا نتواند حرکت کند و یک جا ثابت بماند.
علائم: این بیماران هم درد شدید قفسه سینه دارند و غذا در مری آنها گیر می کند. این درد نیز معمولا با درد قلبی اشتباه گرفته می شود.
صدا در مری
تعریف: بعضی از بیماران احساس می کنند مری صدا می دهد.
علل: این صداها ممکن است به دلیل ریفلاکس هوا باشد. گاهی هم تیک عصبی است که بیمار به طور ناخودآگاه غذا را به طرف بالا هدایت می کند.
درمان: این حالت اصلا خطرناک نیست و به درمان هم نیاز ندارد.
التهاب مری
تعریف: ازوفاژیت یا التهاب مری معمولا در اثر ریفلاکس یا برگشت اسید مری ایجاد می شود ولی به ندرت بیماری های قارچی مانند برفک دهان و مونیلیا هم ممکن است مری را گرفتار و التهاب ایجاد کنند.
عوامل خطرساز: بیمارانی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند مانند مبتلایان به ایدز بیمارانی که شیمی درمانی می شوند یا فارادی که به سیتومگالو ویروس و هرپس مبتلا هستند هم ممکن است دچار التهاب مری شوند. التهاب مری باعث بلع دردناک و گیر کردن غذا می شود.
تشخیص: بیماران باید آندوسکوپی شوند و نمونه برداری انجام شود تا با مشخص شدن علت التهاب درمان دقیقی انجام شود.
تنگی مری
تعریف: گاهی بیماری های بدخیم، ریفلاکس شدید و طولانی، تماس مواد سوزاننده با دیواره مری در گذشته یا صدماتی که با مصرف بعضی از قرص ها به مری وارد شده است.
علائم: تنگی مری و گیر کردن غذا در حدی می شود که بیمار به هیچ وجه نمی تواند غذا را بالا بیاورد یا قورت بدهد و احساس خفگی می کند.
درمان: این مورد یک اورژانس پزشکی است و پزشک باید لقمه را از طریق آندوسکوپی خارج یا داخل معده هدایت کند.
* فوق تخصص بیماری های گوارش و کبد، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران
