در زمان بیداری اطلاعات گوناگون و مسائل مختلفی برای ما اتفاق می افتد که همه و همه به مغز انتقال داده می شود ، این اطلاعات به قسمتی از مغز که تالاموس نام دارد ، انتقال می یابد. وظیفه ی اصلی تالاموس غربالگری اطلاعات توسط هسته هایش است.
رفت و برگشت اطلاعات بین تالاموس و قشر مغز، اساس نوسان هایی در پتانسیل الکتریکی است که در سطح پوست سر قابل ردگیری است و ما آنها را به نام امواج مغزی یا الکتروانسفالوگرام یا EEG می شناسیم. ما می توانیم با استفاده از امواج مغزی که روشی غیرتهاجمی است یعنی در انجام آن از سوزن و تیغ جراحی استفاده نمی شود، پنجره ای به دنیای اسرارآمیز مغز باز کنیم.
تالاموس
تالاموس به تمام قشر مغز رشته ای می فرستد و الگوی فعالیت در این مسیرهاست که در نهایت باعث نوسان هایی در پتانسیل الکتریکی قابل ثبت در سطح پوست سر می شود.
به طور کلی با تمرکز و تشدید فعالیت های ذهنی، ضرباهنگ امواج مغزی افزایش و در پی بستن چشم ها و آرامش درونی کاهش می یابند. در خواب عمیق آهسته ترین ضرباهنگ امواج مغزی، چیزی در حد کمتر از یک بار در ثانیه وجود دارد. بهترین بخش خواب ما نیز همین قسمت است. خوابی که در آن چشم ها حرکت نمی کنند و تنفس آرام و عمیق می شود و اصطلاحا به آن خواب امواج آهسته می گویند که مرحله عمیق خواب بدون حرکت سریع چشم یا non REM است.
خواب امواج آهسته نه تنها باعث شادابی صبحگاهی می شود بلکه نقش مهمی در ارسال اطلاعات تجربه شده و آموخته های روز قبل از جایگاه حافظه ای موقت یعنی «هیپوکامپ» به ذخایر بلندمدت حافظه در قشر مغز دارد. گویی خواب امواج آهسته وقایع روی داده را از لوح ذهن پاک می کند و آنها را با توجه به اهمیتشان به بایگانی می فرستد و یک لوح سفید را برای روزی جدید پیش روی ما می گذارد.
از این رو فعالیت های یادگیری در روز و خواب شبانه همچون دو بال برای پرواز ذهن فراگیر آدمی در دنیای دانش و معرفت لازم و ملزوم یکدیگرند.
از سوی دیگر، اثبات شده که کم شدن امواج آهسته خواب با افت کارایی انسولین و در نهایت بروز دیابت در ارتباط است. از آنجا که بسیاری از غدد مهم بدن انسان به وسیله مغز کنترل می شوند، مغز برای کنترل بهینه غدد مختلف بدن به خواب کافی نیاز دارد. بی خوابی با برهم زدن تعادل برخی هورمون های مرتبط با تغذیه، باعث ولع کاذب برای خوردن می شود. سیستم ایمنی ما نیز ارتباط تنگاتنگی با خواب دارد. میزان انواعی از اینترلوکین ها با خواب امواج آهسته مرتبط است.
خواب و بیماری های روانپزشکی
بین اختلال های عصبی یا بیماری های روان پزشکی و خواب، ارتباط های دوجانبه ای وجود دارد. اینکه آیا بیماری های عصبی باعث اختلال در الگوی خواب می شوند یا این اختلال خواب است که منشاء بروز یا تشدید علایم عصبی می شود، نگرش غالب اختلال خواب را به عنوان عامل اولیه علیتی می شناسد.
مثلا در انواعی از بیماری افسردگی، خواب به طرز آشکاری دچار اختلال است. فرد بیمار معمولا زودتر از موعد از خواب برمی خیزد. به طور طبیعی خواب شبانه باید با خواب بدون حرکت های سریع چشم آغاز و پس از حدود یک ساعت و نیم وارد خواب با حرکت های سریع چشم (REM) شود. تا صبح حدودا ۴ بار این دوره های خواب تکرار می شوند با این تفاوت که هر چه به صبح نزدیک تر می شویم، از مدت خواب امواج آهسته کاسته و بر میزان خواب با حرکت های سریع چشم REM افزوده می شود.
در بیماران دچار افسردگی، خواب شبانه معمولا با خواب REM آغاز می شود اما در مقابل در افراد سالم محدود کردن خواب شبانه باعث احساس سرخوشی نسبی می شود. در نشانگان خستگی مزمن نیز الگوی خواب دچار اختلال های آشکاری است. بیماری شیزوفرنی نیز نماهای مشخصی را در امواج مغزی خواب ایجاد می کند که با علایم شناختی و بالینی بیماری ارتباط معنی داری دارند.
خواب و حافظه
جالب اینجاست که می توان با روش های نوین، نماهای ویژه خواب را که از طریق همان امواج مغزی شناسایی می شوند، مدیریت کرد. دیده شده است که القای امواج آهسته خواب با جریان نوسانی الکتریکی بسیار خفیف، روند انتقال و تثبیت حافظه را تقویت می کند. این پژوهش که نخستین بار در دانشگاه لوبک آلمان در سال ۲۰۰۶ انجام و نتایج آن در نشریه نیچر چاپ شد، سرآغاز مطالعاتی مشابه در زمینه امکان تغییر هدفمند پارامترهای خواب با هدف های مختلف رفتاری و درمانی بود.
بر اساس این مجموعه مطالعه ها که در ایران هم در حال انجام است، می توان متصور شد که در آینده نه چندان دور، ما مراکزی تحت عنوان «خواب درمانی» را داشته باشیم که در آنها روشهای درمانی ویژه ای صرفا با دستکاری پارامترهای خواب، برای بهبود علایم یا درمان بیماری های مختلف به کار روند.
همچنین مدیریت و بهینه سازی خواب می تواند طبیعی ترین ابزار برای ارتقای عملکرد آدمی باشد. حتی اگر در فکر زیبایی پوست و جذاب کردن چهره خود هستیم، نباید فراموش کنیم که خواب کافی و سالم به راستی اکسیر واقعی جوانی و شادابی جسم و ذهن است. یکی از آسان ترین شیوه های مدیریت خواب، مدیریت فعالیت های روزانه است. تحرک جسمی و ذهنی متناسب و الگوی تغذیه صحیح و منظم در راستای تحقق یک خواب خوب شبانه نقش اساسی دارند.
