علاوه بر مقوله آب می توان حداقل به اندازه تعداد انگشتان دست مقولات زیست محیطی نیازمند اقدام فوری و عاجل را برشمرد مکه به مسئله امروز کشور تبدیل شده اند و نیازمند تدبیر و تصمیم گیری هر چه سریع تر مسئولان و مدیران هستند اما در بسیاری موارد کمبود و محدودیت منابع و در بسیاری موارد هم سوءمدیریت و کم کاری و بی تدبیری باعث انفعال و بی تصمیمی در قبال مشکلات پیش رو شده است.
آلودگی های شدید نفتی, شیمیایی آب های ساحلی, آلوده شدن آب ها توسط فاضلاب های صنعتی و شهری, استفاده بی رویه از سفره های آب زیرزمینی, آلودگی هوا, آلودگی خاک, بیابان زایی, خشکی تالاب ها و از بین رفتن گونه های جانوری و جنگل ها از جمله موارد قابل اشاره در این زمینه هستند.
در ساختار دولت جمهوری اسلامی ایران، شخص رییس سازمان حفاظت از محیط زیست در قامت معاون رییس جمهور در بدنه دولت حضور دارد و تلاش شده با اختصاص بودجه، وی از اختیارات قابل توجه در پیشبرد برنامه های خود برخوردار باشد. با این حال نهادهای متولی محیط زیست در کشور ما غالبا با کمبود بودجه و اعتبار مواجه هستند و در بسیاری موارد هم امکانات و زیرساخت های موجود به آنها چندان اجازه تحول در شرایط کنونی را نمی دهد، آن هم در شرایطی که در بسیاری از موارد و حوزه ها وضعیت کنونی در شرایطی است که نیاز به تغییر و تحول فوری کاملا احساس می شود.
آب؛ بزرگترین بحران در آینده ایران
یکی از بحران هایی که طی سال های اخیر، کشور با آن روبرو شده آلودگی آب و کمبود آن است که با توجه به خشکسالی این روزها، مسئله و تهدیدی جدی برای کشور محسوب می شود. از همین رو اغراق نیست اگر مهم ترین مشکل زیست محیطی کشور در شرایط کنونی و آینده ایران را بحران آب بدانیم و این که مدیریت منابع آبی در اولویت اقدامات زیست محیطی دولت قرار دارد.
گفته می شود در حالی که تنها 12 درصد مساحت ایران زیر کشت می رود، حدود 93 درصد مصرف آب مربوط به کشاورزی است. این در حالی است که تنها 10 درصد تولید ناخالص ملی کشور از راه کشاورزی به دست می آید و 17 درصد نیروی کار کشور در این بخش مشغول هستند. در عین حال با توجه به میزان منابع آب و سرانه مصرف، ایران از جمله کشورهایی است که در گروه کشورهای مواجه با کمبود فیزیکی آب قرار دارد. این گروه شامل کشورهایی است که در سال 2025 با کمبود فیزیکی آب مواجه هستند. این بدان معناست که حتی با بالاترین راندمان و بهره وری ممکن در مصرف آب، برای تامین نیازهای شان آب کافی در اختیار نخواهند داشت. حدود 25 درصد مردم جهان از جمله ایران، مشمول این گروه هستند.
بر اساس شاخص فالکن مارک، کشور ایران در آستانه قرار گرفتن در بحران آبی است. با توجه به اینکه در دهه 1380 و 1390 خورشیدی حدود 69 درصد از کل آب تجدیدپذیر سالانه مورد استفاده قرار می گیرد، بر اساس شاخص سازمان ملل، ایران هم اکنون در وضعیت بحران شدید آبی قرار دارد. بر اساس شاخص موسسه بین المللی مدیریت آب هم ایران در وضعیت بحران شدید آبی قرار دارد. بنا بر شاخص های ذکر شده کشور ایران برای حفظ وضع موجود خود تا سال 2025 باید بتواند 112 درصد به منابع آب قابل استحصار خود بیفزاید که این مقدار با توجه به امکانات و منابع آب موجود غیرممکن به نظر می رسد. اقدام روحانی که در ابتدای گزارش به آن اشاره شد و برداشت هشت میلیارد دلاری از صندوق توسعه ملی تنها با درک اهمیت این موضوع قابل توجیه است.
آلودگی هوا دغدغه همیشگی
یکی دیگر از معضلات جدی که محیط زیست کشور با آن روبروست و عامل تهدیدکننده سلامتی مردم به شمار می رود، آلودگی هواست که به گفته کارشناسان محیط زیست سالانه سه میلیون نفر در اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می دهند و این نوع آلودگی به طرق گوناگون می تواند آثار زیانبار درازمدت و کوتاه مدتی بر سلامت انسان ها بگذارد اما این موضوع به رغم دغدغه مسئولان، متولی مشخصی برای اجرای اقدامات کاهشی ندارد.
طبق گفته کارشناسان محیط زیست 70 درصد عامل آلودگی هوا مربوط به آلاینده های خودروهای در حال تردد است و مابقی هم به عوامل مختلف دیگری بستگی دارد. از همین رو سرمایه گذاری در حمل و نقل عمومی یکی از راهکارهای اصلی کاهش آلودگی هوا دانسته می شود؛ امری که با توجه به عدم پایبندی دولت در پرداخت بدهی های خود به شهرداری های کلانشهرها به ویژه تهران، عملا معطل مانده است. در حقیقت با بی عملی و انفعال دولت در تخصیص بودجه و اعتباربخشی، برنامه های مبارزه با آلودگی هوا به سختی پیش می روند.
طی سال های اخیر یکی دیگر از عواملی که به آلودگی هوا در کشور افزوده، آلودگی ناشی از گرد و غبار در شهرهای غربی و مرکزی کشور است که نیمی از سال 32 استان را فرا می گیرد و برای این مسئله تاکون اقدام جدی هم صورت نگرفته است.
مسئله بیابان زایی در کشور
40 میلیون هکتار از سطح ایران پوشیده از بیابان است که از محدوده جنوب استان البرز شروع می شود و استان های تهران، خراسان، سیستان و بلوچستان، کرمان، یزد، اصفهان، قم و قزوین را در بر می گیرد. به این مناطق، بیابان های داخلی گفته و مناطق ساحلی خلیج فارس و دریای عمان هم بیابان های ساحلی نامیده می شود.
به گفته رییس انجمن علمی مدیریت و کنترل مناطق بیابانی ایران از 41 بلای طبیعی موجود در جهان، 31 بلا در ایران اتفاق می افتد که مهم ترین آن خشکسالی و فرسایش خاکی و بادی است. بر اساس آمار منتشر شده، اکنون در حال پرداخت روزانه 400 میلیون تومان خسارت حاصل از سیل هستیم. دکتر احمدی اضافه می کند که از سال 1330 تا 1378 شمسی، در هر دهه 500 میلیون تن از خاک کشور تخریب شده و از بین رفته است.
در دهه های 40، بالغ بر 60 میلیون تن، در دهه 50، بالغ بر 750 میلیون تن، در دهه 60 یک میلیارد تن، در دهه 70، بالغ بر 15 میلیارد تن و در دهه 80 بیش از دو میلیارد تن از خاک کشور بر اثر سیل شسته و از دسترس خارج شده است. این در حالی است که برای تولید هر یک سانتیمتر خاک در شرایط مناسب 30 سال زمان لازم است و این میزان در شرایط نامناسب به یک هزار سال افزایش پیدا می کند (ایرنا، 30 خرداد 94).
طبق برآورد بانک جهانی تخریب محیط زیست کاهش 10-5 درصدی تولید ناخالص داخلی را به دنبال دارد. سازمان جنگل ها در اواسط سال 2013 اعلام کرد که بیش از دو سوم خاک ایران – در حدود 118 میلیون هکتار – به سرعت در حال تبدیل شدن به بیابان است که این مشکل کشور ما را تهدید می کند. بر اساس آمار موجود در سال 1332 سطح جنگل های ایران و کشور ترکیه برابر با 18 میلیون هکتار بود اما امروزه، ترکیه 36 میلیون هکتار جنگل دارد و جنگل های ایران هم به 12 میلیون و 400 هزار هکتار کاهش پیدا کرده است.
بالاترین حجم تولید زباله در جهان توسط ایرانیان
زباله را می توان جزو اصلی ترین تهدیدات زیست محیطی در کشور دانست چرا که عدم مدیریت زباله می تواند علاوه بر آلودگی خاک، به آلودگی هوا هم منجر شده و سلامت مردم را تهدید کند. در حالی که می توان با برنامه ریزی و سرمایه گذاری زمینه ایجاد مشاغل زیادی در زمینه بازیافت را فراهم کرد.
در شرایط کنونی تنها 10 درصد زباله های کشور در مبدا تفکیک می شود و فقدان مدیریت پسماند دریانوردی و گمرکی از مهم ترین چالش های حوزه پسماند کشور است. آمارها نشان می دهد روزانه 14 هزار تن زباله در استان های ساحلی کشور تولید می شود و بالاترین حجم زباله مربوط به خوزستان با 4800 تن تولید زباله در روز است.
مظاهری معاون آموزش سازمان محیط زیست می گوید: «در جهان به طور میانگین روزانه هر فرد 350-300 گرم زباله تولید می کند و در ایران هر فرد روزانه به طور میانگین 600 گرم زباله تولید می کند. در واقع روزانه 50 میلیون تن زباله در ایران تولید می شود و بیش از 30 درصد این میزان را زباله های شهری تشکیل می دهند.»
برخی کشورهای جهان همچون چین تجارب قابل توجهی در زمینه مدیریت پسماند دارند و در سال های گذشته اخبار زیادی در زمینه ورود سرمایه گذاران خارجی به این عرصه پر سود کشور منتشر شده که در صورت تحقق می تواند به وضعیت پسماند در کشور سر و سامان دهد.
محیط زیست همچنان زیر سایه اولویت های دیگرواقعیت این است که کشور از حیث وضعیت زیست محیطی در موقعیت چندان مناسبی قرار ندارد و برای تحول در وضعیت موجود نیازمند تحولات بنیادین و زیرساختی در عرصه های محیط زیستی است با این حال منابع و اعتبارات موجود تناسب چندانی با این نیاز تحولی ندارد. بودجه سازمان حفاظت از محیط زیست در سال 93 بالغ بر 27 میلیارد تومان بوده، در سال 94 به 37 میلیارد تومان رسیده و در سال 95 با احتساب بودجه پژوهشی به 167 میلیارد تومان افزایش یافته که افزایش قابل توجهی را نشان می دهد.
با این حال در میان امور دهگانه بودجه سالانه از قبیل رفاه اجتماعی، آموزش و پژوهش، دفاعی، سلامت، اقتصادی، خدمات عمومی، فرهنگ، تربیت بدنی و گردشگری، قضایی، مسکن، عمران شهری و روستایی و محیط زیست، در بودجه 95 کمترین اعتبار به حوزه محیط زیست با کمتر از یک درصد اختصاص یافته است.
در حقیقت با وجود افزایش بودجه در حوزه محیط زیست اما همچنان این حوزه زیر سایر اولویت های سایر حوزه ها قرار دارد. از همین رو است که با وجود این که 22 استان کشور درگیر ریزگردها هستند، دولت در لایحه بودجه 95 به رغم تلاش نمایندگان در کمیسیون تلفیق بودجه ریزگردها را حذف کرد. این در حالی است که دولت بودجه مصوب ریزگردها در بودجه سال 94 را هم اختصاص نداد. بدین ترتیب به نظر می رسد چاره ای نیست غیر از جذب سرمایه های سایر بخش ها و همکاری های نهادهای مدنی و سرمایه گذاری های بین المللی در حوزه های زیرساختی که بتواند خلأ بودجه ای در حوزه های اولویت دار زیست محیطی را مرتفع کند.
