یبوست در افراد مختلف چگونه پدید می آید این عارضه در سالمندان بیشتر دیده می شود و بیشتر به خاطر تغییرات تغذیه ای آن ها پدید می آید این اختلال گوارشی گاهی اوقات شدت پیدا میکند و از جمله علل آن می توانیم به عدم تحرک و فعالیت ،تغذیه نامناسب ،بی اشتهایی و استفاده از داروهای مختلف اشاره کنیم می خواهیم به بررسی روش های درمانی گیاهی برای این عارضه بپردازیم .
در سال‌های اخیر شیوع اختلال گوارشی یبوست در سالمندان بیشتر شده است. این پدیده به‌طور عمده ناشی از تغییرات سبک زندگی است. کاهش فعالیت بدنی، رشد تکنولوژی و آسان‌تر شدن زندگی، مصرف مواد غذایی ناسالم و… تغییرات اصلی در سبک زندگی مردمان امروزی است اما یبوست در سالمندان مقوله پیچیده‌تری است. یبوست کیفیت زندگی افراد را تغییر می‌دهد همچنین در درازمدت ممکن است مشکلاتی را برای بیماران ایجاد کند بنابراین باید عوامل ایجادکننده یبوست شناسایی و درمان شود. مبحث این هفته صفحه «سالمندان» را به یبوست در سالمندان اختصاص داده‌ایم که اتفاقا یکی از شکایت‌های اصلی این عزیزان است چون سالمندان به دلایلی که در این مبحث توضیح داده خواهد شد، بیشتر دچار یبوست می‌شوند.
چرا یبوست مهم است؟
وقتی مدفوع بسیار سفت شود و جلوی راه خروجی را بگیرد احتمال نفخ وجود دارد. نفخ در سالمندان گاهی با اختلال در هوشیاری همراه است که گاهی به روده‌ها نیز صدمه می‌رسد. این مورد اورژانسی استa و اگر به موقع اقدام نشود ممکن است منجر به فوت سالمند نیز شود.
تعریف یبوست
یبوست اختلالی در اجابت مزاج است که در آن فرد مجبور است بیش از حد به خودش فشار بیاورد. در این افراد مدفوع معمولا به شکل سفت و خشک است که گاهی از مجرا بیرون آمده است و بیمار می‌تواند آن را لمس کند یا ببیند. گاهی هم بیمار احساس میکند دیگر مانند گذشته به راحتی اجابت مزاج نمی‌کند. اجابت مزاج به‌طور کلی باید بیشتر از 3 بار در هفته باشد کمتر از 3 بار در هفته یبوست محسوب می‌شود.
چرا سالمندان دچار یبوست می شوند؟
تغذیه نامناسب: سالمندان به‌دلیل نداشتن دندان، کاهش اشتها، مشکل در تهیه مواد غذایی و کم‌توجهی از سوی مراقبانشان ممکن است تغذیه خوبی نداشته باشند. یعنی نتوانند مواد غذایی حاوی فیبر مانند میوه‌ها و سبزیجات را به موقع و به اندازه کافی استفاده کنند.
کاهش تحرک: همه افراد با افزایش سن دچار کندی در حرکت می‌شوند ولی بیماری‌هایی که به‌تدریج گریبان سالمند را می‌گیرند مثل آرتروز، مشکلات اسکلتی عضلانی، چاقی و بیماری‌هایی مانند سکته مغزی و قلبی که باعث بستری شدن سالمند می‌شوند، در کم‌تحرکی این عزیزان نقش زیادی دارد. برای اجابت مزاج خوب حرکت فیزیکی نقش بسیار مهمی دارد و سالمندان حتما باید پیاده‌روی منظم روزانه داشته باشند.
استفاده از دارو: بیشتر سالمندان حداقل از یک یا دو رقم دارو در روز استفاده می‌کنند. داروهای اعصاب، داروهای ضدپارکینسون، بعضی از داروهای ضدفشار خون و داروهای مخصوص بیماری‌های قلبی خاصیت یبوست‌زایی دارند و سالمندانی که این داروها را استفاده می‌کنند، دچار یبوست می‌شوند.
توصیه‌های ضد یبوست
• مصرف غذاهای حاوی پوسته غلات، گندم و جو: این مواد را سالمندان می‌توانند داخل سوپ یا شیر بریزند و میل کنند. البته داروهای فرآوری شده‌ای هم وجود دارد که به شکل پودر هستند و در داروخانه‌ها به فروش می‌رسند.
• چاره‌جویی برای دندان‌ها: اگر سالمند دندان مناسبی ندارد و قادر به جویدن مواد غذایی نیست، باید سالمند را به دندان‌پزشکی ارجاع داد تا دندان مصنوعی جایگزین شود. روش دیگر هم این است که مواد غذایی نرم برای سالمند تهیه کرد. می‌توان با استفاده از مخلوط‌کن میوه‌ها را خرد و نرم کرد. باید دقت کرد آب میوه به تنهایی تاثیر خوبی روی روده‌ها ندارد. چون هنگام تهیه آب میوه قسمت‌های مفید میوه که حاوی فیبر و سلولز است جدا می‌شوند. فیبر و سلولز بخش مهمی از میوه هستند که از طریق دستگاه گوارش جذب نمی‌شوند و در روده باقی مانده و به مدفوع شکل می‌دهند و به حرکت‌های دودی روده کمک کرده و جلوی یبوست گرفته می‌شود.
• افزایش تحرک: اگر سالمند به‌دلیل اشکالات مفصلی و استخوانی قادر به راه رفتن نیست، در صورت لزوم باید با استفاده از واکر یا عصا و… به سالمند کمک کرد تا حرکت خود را از سر گیرد اما گاهی مشکل سالمند بسیار جدی‌تر است مثلا دچار سکته مغزی شده و نمی‌تواند از بستر بلند شود. در این مواقع باید از داروهای شیمیایی و پودرهای مخصوصی که به عمل دفع کمک می‌کنند استفاده شود. گاهی مدفوع خشک و سفت شده و در شکم باقی می‌ماند این سالمندان معمولا دچار درد شکم و ناراحتی هستند. برای آنها بهتر است از تنقیه یا روغن کرچک استفاده شود. گاهی همه این تدابیر بی‌فایده هستند و پزشک مجبور است با استفاده از وسایل مکانیکی مدفوع سفت شده را خارج کند. عدم دفع مدفوع باعث اتساع و بی‌‌اشتهایی و وخامت حال بیمار می‌شود.
ملین‌های گیاهی یبوست
تجویز ملین‌های گیاهی و طبیعی برای سالمندان دچار یبوست مفید است. مواد خوراکی مانند آلو، گلابی، انجیر، دانه یا روغن زیتون ملین‌های طبیعی هستند. اگر این مواد خوراکی کافی نبودند از ملین‌های معدنی و لاکتولوز و پودرهای خاص استفاده می‌شود. اگر بیمار نتواند از این ملین‌ها استفاده کند باید از انگشت خود برای تخلیه مدفوع استفاده کند. استفاده از ملین حتما باید با نظر پزشک باشد. چون ممکن است بیمار دچار تومور یا بیماری باشد که در آن صورت نیاز به داروهای خاص دیگری است.
بیماری‌های یبوست آور
چند بیماری مهم وجود دارد که می‌توانند باعث یبوست در سالمندان شوند.
• دیابت: دیابت کنترل نشده، باعث پرنوشی و پرادراری می‌شود. با دفع زیاد ادرار، بدن و روده‌ها دچار کم‌آبی شده و یبوست ایجاد می‌شود. همچنین دیابت پیشرفته ممکن است باعث ایجاد اختلالات عصبی هم شود و اعصاب روده را درگیر کند و حرکات دودی دستگاه گوارش به خوبی صورت نگیرد.
• افسردگی: همان‌طور که ذکر شد داروهای ضدافسردگی باعث یبوست می‌شوند ولی فرد افسرده حوصله تحرک فیزیکی و ورزش و… را ندارد و بی‌تحرکی عامل دیگر برای ایجاد یبوست است. افراد افسرده حوصله مصرف مواد غذایی مناسب را هم ندارند.
• پارکینسون: بیماران مبتلا به پارکینسون نیز به‌دلیل مصرف دارو و اختلال در حرکت بیشتر در معرض ابتلا به یبوست هستند.
مصرف مواد مخدر یبوست می‌آورد
بعضی از سالمندان از همان دوران جوانی به یکی از مواد مخدر اعتیاد دارند بعضی از آنها نیز بعد برای تسکین درد به مواد مخدر روی می‌آورند. مواد مخدر به اعصاب دستگاه گوارش صدمه می‌زنند و روده نمی‌تواند مدفوع را به جلو حرکت دهد. این افراد نیز دچار یبوست هستند. درمان این بیماران دشوارتر است.
دکتر محمد جعفر فره‌وش
فوق‌تخصص بیماری‌های گوارش و کبد، عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم‌پزشکی تهران
13 نکته‌ای که باید درباره یبوست بدانید
اگر از نظر درمان‌های تغذیه‌ای بخواهیم به این موضوع نگاه کنیم هر فردی که دچار یبوست است حتما باید تغییری در مواد غذایی مصرفی روزانه خود به وجود آورد چون نوع مواد خوراکی نقش مهمی در تشدید یا درمان یبوست دارد. به این نکات توجه کنید.
1. نخست لازم است بدانید که مصرف بعضی از داروهای مخدر و تسکین‌دهنده در سنین سالمندی افزایش می‌یابد که این داروهای مخدر و ضددرد باعث ایجاد یبوست می‌شوند. اگر سالمند هستید و از داروهای ضددرد استفاده می‌کنید، بهتر است با پزشک خود صحبت کنید، شاید پزشک بتواند از راه‌های جایگزین برای کاهش درد شما استفاده کند.
2. مطالعات نشان داده حداقل نیم ساعت ورزش در روز تا حد زیادی شدت یبوست را کاهش می‌دهد. اگر ناتوانی در راه رفتن ندارید حتما تحرک بدنی داشته باشید. بهتر است دولت نیز کمک کند و در هر محله‌ای مکان شاد و مناسبی را به سالمندان اختصاص دهد تا با انگیزه بیشتری به منظور تحرک بدنی در این اماکن حضور پیدا کنند.
3. آب مفیدترین ماده برای بدن محسوب می‌شود و هیچ جایگزینی برای آن وجود ندارد. گاهی وقتی از سالمند درباره میزان مصرف آب سوال می‌شود او در جواب می‌گوید که میزان مصرف مایعاتش کافی است و روزانه به مقدار زیادی از چای یا قهوه استفاده میکند اما باید بدانید چای و قهوه موادی هستند که باعث تشدید یبوست می‌شوند. پس اگر یبوست دارید باید از چای کمرنگ استفاده کنید و مایعات مصرفی‌تان آب معمولی باشد اما جایگزین خوبی برای آب معمولی وجود دارد و آن
آب میوه طبیعی است که به‌طور خانگی تهیه می‌شود. بهترین آب میوه برای درمان یبوست مخلوط آب میوه گلابی و آلو است. این 2 میوه سرشار از فیبر هستند و به سرعت مشکل یبوست را برطرف می‌کنند. البته سالمندان باید توجه کنند که وجود بیماری‌های زمینه‌ای مانند دیابت ممکن است باعث محدودیت در مصرف میوه‌ها شود این افراد نباید در مصرف چنین آب میوه‌ای زیاده‌روی کنند و مقدار مصرف آن باید توسط پزشک تعیین شود.
4. مصرف آب تنها کافی نیست و وجود فیبر در غذا ضروری است چون فیبرها هستند که باعث می‌شوند حجم توده مدفوع زیاد و راحت‌تر دفع شود. با خوردن میوه‌ها و سبزیجات تازه میتوانید فیبر کافی به بدن‌تان برسانید.
5. مشکل دیگر در سالمندان که ارتباط نزدیکی با یبوست دارد کاهش مصرف آب است. سالمندان مانند افراد جوان احساس تشنگی نمی‌کنند و دیر به دیر آب می‌نوشند که باعث می‌شود آب بدن و روده‌ها کاهش یابد. توصیه اکید ما به سالمندان این است که حتما در ساعات مقرری آب بنوشند البته میزان مصرف آب در بیماران قلبی ریوی و کلیوی باید با نظر پزشک معالج تنظیم شود.
6. نان و برنج سفید نخورید. این 2 ماده یبوست‌زا هستند برای افرادی که یبوست دارند نان جو و سبوس‌دار مفید است. البته نان‌های صنعتی وجود دارند که از نظر سبوس و غیره غنی هستند. اگر یبوست دارید سعی کنید از این نوع نان استفاده کنید و خوردن برنج سفید را به حداقل برسانید.
7. بسیاری از سالمندان صبح‌ها مشکل دارند. با خوردن صبحانه و نوشیدن چای معمولا روده‌ها فعال می‌شوند این زمان بهترین موقعیت است تا فردی که دچار یبوست است اجابت مزاج کند. بهتر است برای دفع بهتر از شیر گرم یا آب ولرم استفاده کنید. شیر گرم را قبل از خواب نیز میتوانید مصرف کنید.
8. گاهی سالمندان به علت اختلال در حرکت یا بی‌حوصلگی، رفتن به دستشویی را به تاخیر می‌اندازند. این کار یکی از موارد مهم در ایجاد یبوست است چون تاخیر در رفتن به دستشویی باعث جذب آب مدفوع و سفتی آن می‌شود.
9. وضعیت سالمند هنگام اجابت مزاج نیز مهم است گاهی توالت فرنگی‌ها نسبت به جثه سالمند ارتفاع بلندی دارند. بهتر است در این مواقع از پایه‌هایی برای زیر پای سالمند استفاده شود تا پاها کمی بالا بیاید و دفع راحت‌تر شود.
10. افراد مسن ممکن است دچار سوءتغذیه به‌خصوص از نوع کمبود املاح و ویتامین‌ها باشند. توصیه می‌کنیم برای جبران کمبود املاح و دریافت فیبر کافی (خشکبارها منابع بسیار غنی از فیبر هستند) از خشکبار استفاده کنید. با این کار 2 مشکل را برطرف کرده‌اید.
11. بعضی از سالمندان تمایلی به تغییر الگوی زندگی ندارند و توصیه‌های پزشکی را جدی نمی‌گیرند و دوست دارند با روش‌های دیگری مانند مصرف دارو مشکل خود را برطرف کنند به همین دلیل به ملین‌ها روی می‌آورند. درست است که ملین‌ها به سرعت مشکل بیمار را حل می‌کنند ولی موقتی است و بعد از مدتی روده‌ها به مسهل عادت کرده و مشکل تشدید می‌یابد. برای برطرف کردن یبوست هرگز از ملین‌ها استفاده نکنید.
12. بعضی از همکاران پزشک، سالمندان مبتلا به یبوست را به خوردن غذاهای چرب تشویق می‌کنند. خوردن غذای چرب ممکن است بیش از نیاز بدن سالمند باشد و مشکلات دیگری را برای او فراهم کند. حتما باید الگوی غذایی چنین سالمندانی بررسی شود و در صورتی که اثبات شود چربی کافی در غذای آنها وجود ندارد به خوردن غذای چرب تشویق شوند.
13. ماساژ شکم قبل از اجابت مزاج نیز کمک‌کننده است البته نحوه ماساژ باید به‌وسیله پزشک به سالمند آموزش داده شود.
دکتر کوروش جعفریان
متخصص تغذیه و رژیم درمانی عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم‌پزشکی تهران
سلامت
