به پزشک مراجعه می کنید برای درمان نوعی بیماری ، گاهی از شما می پرسد که گرم مزاج هستید یا سرد مزاج؟ در این هنگام چندین علامت سوال در مغز شما به وجود می آید ، خودتان هم پاسخ این سوال را نمی دانید ، اگر در چنین موقعیتی قرار گرفته اید و می خواهید پاسخ آن را بیابید ، با ما همراه باشید.
گرمی و سردی از پایه ای ترین مباحث طب سنتی است. تمام افرادی که می خواهند با طب سنتی آشنا شوند، پیش از هر چیز، در مورد گرمی و سردی می پرسند و دوست دارند بدانند مزاجشان گرم است یا سرد…
علاوه بر این، پرسش خیلی از مراجعه کنندگان به متخصصان طب سنتی و حتی متخصصان تغذیه این است که غذایی که ما می خوریم، گرم است یا سرد.البته کسانی که با مفاهیم طب سنتی آشنا نیستند، گرمی و سردی را مفهومی غیرعلمی می دانند در حالی که این گرمی و سردی براساس درجه حرارت بدن نیست، یعنی فقط براساس درجه حرارت بدن، مزاج فرد یا غذایی را گرم یا سرد نمی دانیم بلکه گرمی و سردی یک مفهوم است که اجازه پیش بینی را در علم طب سنتی به متخصص این رشته می دهد تا براساس آن بیماری را تشخیص دهد، بتواند برنامه درمانی را تعیین و داروی موردنیاز را انتخاب و درنهایت برای حفظ سلامت بیمار اقدام کند.
۹ مزاج داریم نه ۴ تا!
گرمی و سردی براساس مزاج هاست. آنچه به عنوان مزاج در طب سنتی بیان می شود و مبتنی بر ارکان اربعه است که ۹ مزاج است اما بیشتر مردم فکر می کنند ما فقط ۴ مزاج داریم! این مزاج ها ممکن است در اثر کنش عوامل داخلی، خارجی و روانی یک شخص و مسائلی مثل فصل، سن، جنسیت، مکان زندگی و حالت های روانی تحت تاثیر قرار بگیرد و دگرگون شود. به طور کلی مزاج می تواند اکتسابی باشد یا مزاجی که فرد با آن زاده شده است.
مزاج ها عبارتند از: ۱) گرم ۲) سرد ۳) خشک ۴) تر ۵) گرم و خشک ۶) گرم و تر ۷) سرد و تر ۸) سرد و خشک ۹) مزاج معتدل
اگر بخواهیم بیشتر با مفهوم سردی و گرمی آشنا شویم، بهتر است درباره علایمی که در مزاج ذاتی فرد مدنظر قرار می گیرد، صحبت کنیم. مثلا تری و خشکی مهم است اما آنچه برای حفظ سلامت و درمان بیشتر مدنظر قرار می گیرد، گرمی و سردی است.
چگونه بفهمیم مزاجمان چیست؟
نشانه های کلی که در طب سنتی برای اینکه فردی را در گروه سرد یا گرم مزاج قرار دهیم به آنها توجه می کنیم، ۱۰ مورد است. این ۱۰ نکته، طیفی از حالت های ظاهری یک فرد و رفتارهای او را دربرمی گیرد و با توجه به آنها مزاج شخص و نوع درمان مناسب تعیین می شود.
۱. مزاج و لمس طبیب
یعنی طبیب هنگام لمس بدن شخص متوجه حالتی شود. این بهترین ابراز تشخیص گرمی و سردی و تری و خشکی بدن است.
البته نکته مهمی در این میان وجود دارد و آن هم لزوم حاذق بودن طبیب است. مثلا کسی که خودش گرم مزاج باشد، باید به قدری به گرمی خود آشنا باشد که وقتی به بیمار دست می زند، در تشخیص مزاجش دچار اشتباه نشود و او را سردمزاج در نظر نگیرد.
۲. مزاج و جثه
دومین معیار، توجه به جثه و هیکل افراد است. کسانی که مزاج گرم و خشک و سرد و خشک دارند، معمولا لاغر هستند ولی افراد تنومند را بین افراد خشک مزاج نمی توان دید. افراد درشت هیکل و عضلانی، معمولا گرم و تر هستند و افرادی که درشت هستند و غلبه چربی دارند، سرد و تر.
۳. مزاج و سرعت رشد مو
مو هم در تشخیص مزاج گرم و سرد کمک کننده است. معمولا سرعت رشد موی افراد گرم و خشک، بسیار زیاد است. آنها معمولا موهای خشک و پرپشت و بادوامی دارند و در سنین بالاتر دچار ریزش مو می شوند. ضخامت، مجعد بودن و تیرگی مو هم به گرمی و خشکی مزاج دلالت دارد. در بیشتر افراد سرد و تر، موها صاف تر، نازک تر است و ریزش مو هم در آنها دیده می شود.
۴. مزاج و رنگ بدن
رنگ بدن هم برای قرار دادن فرد در گروه گرم یا سردمزاج ها مهم است. پس زمینه چهره بیشتر آدم ها رنگ خاصی دارد و این برای تشخیص مزاج نشانه نسبتا خوبی است. البته نگاه کارآزموده ای برای تفکیک رنگ ها و مخلوط آنها لازم است.
معمولا تر و تازه و سرخ بودن چهره، دلیل غلبه گرمی و تری و نشان دهنده گرمی و مزاج است اما اگر رنگ زرد در پس زمینه چهره دیده شود، در بیشتر موارد می توان حدس زد فرد دچار گرمی و خشکی مزاج است.
معمولا در چهره افرادی که سرد و خشک هستند هم تیرگی می?بینیم که در طب سنتی به آن کمودت چهره گفته می شود.
۵. مزاج و خواب وبیداری
افرادی که مزاج معتدلی دارند، خواب و بیداری شان هم معتدل و فعالیت مغزی شان مناسب است اما سردی و تری باعث پرخوابی می شود. به طور کلی رطوبت، خواب را افزایش می دهد و خشکی باعث کاهش خواب می شود. معمولا افراد گرم و خشک خواب کوتاه و مفیدی دارند. این اشخاص بعد از ۴ ساعت از خواب بیدار می شوند در حالی که همان مقدار خوابیدن برایشان کافی بوده و حواس و بدن تر و تازه ای دارند در حالی که افراد سرد و تر به سختی از خواب بیدار می شوند و مدتی که خوابیده اند، برایشان کافی نیست و رتق و فتق بدنشان با خواب طولانی انجام می شود.
۶. مزاج و رشد بدن
وضعیت عملکرد بدن هم برای تعیین مزاج بررسی می شود. مثلا اینکه سرعت رشد بدن چقدر است؟ سرعت رویش مو چگونه است؟ فرد در زمان کودکی دیر دندان آورده یا زود؟ اگر افعال وکردار فرد با اضطراب و تشویش باشد، ضعف و سستی و کندی در حرکاتش دیده شود هم باید مورد توجه قرار گیرد. در رفتار و کردار افراد سردمزاج، کندی و سستی وجود دارد و در افراد گرم مزاج، حالت اضطراب و تشویش دیده می شود.
اگر بخواهیم نمونه عینی مثال بزنیم؛ بین کمدین ها، لویی دوفونس، نمونه ای از گرمی زیاد مزاج است و این را می توان در رفتار و حرکاتش کاملا مشاهده کرد.
۷. مزاج و دفع
توجه به مواد دفعی از بدن در شناخت مزاج کمک کننده است. معمولا ادرار، مدفوع و عرق افراد گرم و خشک پررنگ است و بوی تندی دارد اما در افراد سرد اینطور نیست. البته اگر کسی دچار سوءمزاج باشد و از حالت تعادل به سوی سردی و تری زیاد برود، ممکن است بوی ترش مانندی از بدنش متصاعد شود.
کسانی که معمولا لباس های زیرشان زردرنگ می شود یا با اندکی فعالیت عرق می کنند و بدنشان بویی ناخوشایند می گیرد هم گرم مزاج هستند.
۸. مزاج و اندازه اندام
توجه به ظاهر فرد و اندازه اندام ها هم به تشخیص مزاج کمک می کند. مثلا برجسته بودن عروق، وسیع بودن قفسه سینه، بزرگ بودن دست و پا و اعضای بدن و برجسته بودن مفاصل هم دلالت بر گرمی مزاج دارد.
۹. مزاج و دمای هوا
یکی از نکته های بسیار مهم که احتمالا برایتان جالب است و می تواند در شناخت مزاج به شما کمک کند، چگونگی تاثیرپذیری از گرمی و سردی و رطوبت و خشکی است. برای روشن تر شدن این مساله، مثالی می زنم:
اگر بدن فردی به سرعت به گرما واکنش نشان دهد، دچار گرمی مزاج است. معمولا اگر افراد گرم مزاج در محیطی قرار گیرند که کم کم درجه حرارتش در حال بالا رفتن باشد، اولین کسانی خواهند بود که متوجه می شوند و سعی می کنند از هر راه ممکن برای خنک کردن محیط اقدام کنند.
برعکس، اشخاص سردمزاج وقتی هوا سرد شود، از حالت تعادل خارج می شوند و خود را می پوشانند یا سعی می کنند محیط را گرم کنند.
مزاج و حالت روانی
توجه حالت های روانی در تشخیص مزاج کمک کننده است. معمولا افراد گرم مزاج زود عصبانی و برانگیخته می شوند، به نظر دیگران در مورد خودشان توجه نمی کنند، با جرات و جسارت کارهای جدید را شروع می کنند، زیاد حرف می زنند، سرعت و روانی کلام زیادی دارند و صدایشان بلند است اما در افراد سردمزاج برعکس این حالت ها مشاهده می شود.
افرادی که مزاجشان گرم و تر است، معمولا شجاع، جسور و خونگرم هستند. رطوبتی که همراه با گرما می شود، باعث می شود بتوانند راحت با دیگران ارتباط برقرار کنند. افراد سردمزاج اما کم سخن و پراحتیاط هستند و تأنی در کلام دارند. آنها می توانند آرام و بدون عجله کارها را انجام دهند.
گرم مزاج ها گرمی نخورند، سردمزاج ها سردی!
اینکه بعضی می گویند افراد گرم مزاج نباید گرمی بخورند و برای سردمزاج ها خوراکی های سرد خوب نیست، غلط است. در حالت تعادل، یعنی وقتی فرد دچار سو ءمزاج نیست، فرد می تواند حتی در صورتی که گرم مزاج باشد و به خوردن خوراکی های شیرین و گرم متمایل، این خوراکی ها را در حد اعتدال مصرف کند، اما در حالت بیماری، برنامه درمانی در نظر گرفته می شود.
این اعتقاد غلط گاهی باعث بروز مشکلات اساسی هم می شود. مثلا فرد گرم مزاج است و در حالت متعادل ولی به تشخیص خود، برای متعادل کردن گرمی! شروع به خوردن غذاهای سرد می کند. ادامه این کار به مدت طولانی باعث می شود ببینیم مزاج بیمار گرم است ولی به علت در پیش گرفتن این رویه غلط، دچار مزاج سرد شده است. معمولا درمان چنین اشخاصی هم مشکل است.
تغییر مزاج ممکن است
امکان تغییر ناگهانی مزاج وجود ندارد اما گاهی به مرور به علت تغذیه نادرست و تحت تاثیر خواب و بیداری، حالت های روانی و… امکان دارد غلبه اخلاط سرد اتفاق بیفتد.
فرض کنید برای آدم گرم و تری حوادث ناخوشایندی رخ دهد؛ مثلا در کنکور قبول نشود، تصادف کند و نزدیکانش را در یک روز از دست بدهد و… در این حالت نمی توان انتظار داشت در حالت تعادل مزاج باشد! معمولا چنین کسانی دچار سوءمزاج سرد و خشک می شوند.
علایم اورژانسی مزاج
تشخیص مزاج با این معیارها به قول سعدی، سهل ممتنع است. هر کدام از این معیارها وزن جدایی دارد و همسنگ نیستند اما اگر کسی بخواهد برنامه ای برای خودش بریزد و مزاجش را تا حدودی تشیخص دهد، بهتر است به دو مورد بیشتر توجه کند؛ اول، تاثیرپذیری از غذای گرم و سرد و دوم، تاثیرپذیری از هوای گرم و سرد.
یعنی اگر فردی خوراکی سردی مثل خیار، ماست، گوجه فرنگی و… خورد و دچار ضرر و مشکلی مثل افت فشارخون، ضعف، کندی ذهن و… شد، باید بداند در مرحله اول سردمزاج است و باید مراقب آنچه می خورد، باشد اما اگر فردی ماده غذایی گرمی مثل فلفل یا زنجبیل خورد و دچار مشکل شد، مثلا کهیر زد، باید بداند در گروه گرم مزاج هاست و لازم است مراقب باشد.
علاوه بر این، معمولا افراد گرم مزاج تمایل دارند در جای خنک (نه خیلی سرد) قرار بگیرند و افراد سردمزاج ترجیح می دهند در مکانی باشند که گرمای ملایمی داشته باشد.
از کجا بفهمیم خوراکی ای گرم است یا سرد؟
اگر کسی بداند مزاجش سرد یا گرم است، می تواند وقتی ماده غذایی ای به او صدمه می زند و گرمی یا سردی اش را بیشتر می کند، بفهمد سرد است یا گرم. راه دیگر هم پرسش از متخصصان طب سنتی است چون خیلی باورها در این مورد غلط است؛ مثلا خیلی ها فکر می کنند خاکشیر سرد است در حالی که گرم و تر است یا بادمجان گرم و خشک و سودازاست در حالی که برخی آن را سرد می دانند!
و اما چند خوراکی گرم و سرد پاییزی!
گرم: گردو، کاکائو، خاکشیر، بادمجان
سرد: پرتقال، نارنگی، انار، خیار، ازگیل (برخی منابع) و ماهی های اقیانوس
