ماهنامه دنیای سلامت: افراد سالمند اگرچه از نظر توان جسمی قدرت رقابت با جوانان را ندارند اما در بسیاری از فعالیت ها مانند پیاده روی، ورزش های سبک و سایر فعالیت های اجتماعی می توانند مشارکت جدی داشته باشند.

آنان همچنین می توانند به فعالیت های ذهنی مثل مطالعه و شرکت در آموزش های مورد علاقه و سرگرمی های فکری ادامه دهند.

وضع سلامت جسمی سالخوردگان و میزان کارآمدی حواس پنجگانه آنان بسیار متفاوت از یکدیگر است. یک فرد 75 ساله ممکن است آرام ترین صحبت در گوش شما را بشنود، در حالی که یک سالمند 65 ساله ممکن است حتی صدای زنگ در را هم نشنود؛ در هر صورت رسیدن به دوران سالمندی همراه با تغییرات جسمی به خصوص کاهش قدرت بینایی، شنوایی، چشایی، بویایی، کاهش قدرت بدنی و هماهنگی حرکتی و سرعت واکنش در مقابل محرک ها است.

یکی دیگر از تغییرات جسمی دوره سالمندی، افزایش حساسیت در مقابل سرما و گرماست و بدن فرد سالمند نمی تواند همچون گذشته، در مقابل سرما و گرما به سرعت خود را سازگار کند.

کاهش حساسیت گیرنده های حساس در حواس چشایی، بویایی و لامسه نسبت به محرک های بیرونی در دوره سالمندی کاملا مشهود است. این مسئله باعث می شود تا فرد سالمند در درک مزه ها، بوها و پی بردن به خصوصیات اشیاء از طریق لمس آنها با مشکلاتی مواجه شود.

شکی نیست که بی توجهی اطرافیان در خصوص مشکلات حسی افراد سالمند، می تواند نوع روابط فرد سالخورده و امنیت و سلامت جسمی و روانی وی را با مخاطراتی همراه سازد.

بنابراین می توان با شناخت این محدودیت ها، تدابیری را به کار گرفت تا شخص سالمند بتواند از حواس خود به شکل صحیح تری استفاده کند.

حس چشایی

حساسیت گیرنده های چشایی نسبت به مزه ها، بعد از 60 سالگی به طور محسوسی کاهش پیدا می کند. هر چند تعدد جوانه های چشایی در این دوره کاهش نمی یابد اما عواملی مانند کشیدن سیگار، استفاده از دندان مصنوعی، مصرف دارو و قرار گرفتن در معرض آلاینده های محیطی می توانند موجب ضعف توانایی فرد در تشخیص مزه های مختلف شوند. ناتوانی در تشخیص مزه ها موجب می شود تا فرد سالمند از خوردن غذا لذت چندانی نبرد که این خود سبب کم غذایی و سوءتغذیه در این افراد می شود.برای تقویت حس چشایی در افراد سالمند، رعایت نکات ذیل لازم است:

1. افزودن چاشنی های مختلف (ادویه جات ملایم یا شکر) به مواد غذایی، آن را برای فرد سالمند لذت بخش تر و تشخیص غذاها را آسان تر می سازد.

2. تشویق افراد سالمند به دوری از سیگار و دور ساختن آنها از آلاینده های محیطی می تواند در تقویت حس چشایی موثر باشد.

3. مواد غیرخوراکی یا مواد پرخطری که دارای ظروف مشابه داروها یا مواد خوراکی هستند؛ حتی الامکان باید از دسترس افراد سالخورده دور نگاه داشته شوند.

حس بویایی

تعداد گیرنده های حسی بویایی، پس از سن 60 سالگی کاهش می یابد و این امر موجب ضعف بویایی فرد می شود. علاوه بر آن، ناتوانی در یادآوری و به خاطر سپردن اسامی بوها نیز در کاهش سطح عملکرد این حس موثر است. شخص سالمندی که قادر به تشخیص بوی گاز یا بوی ناشی از سوختن مواد نیست، نمی تواند جهت گریز از موقعیت یا رفع عامل خطرساز، به موقع اقدام کند.

برای تقویت حس بویایی در افراد سالخورده، توجه به موارد ذیل ضرورت دارد:1. می توان اشیاء و مواد دارای بوهای مختلف را در اختیار فرد سالمند قرار داد و به وی کمک کرد تا با بو کردن آنها، بوی هر ماده را تشخیص دهد. تمرین بویایی باعث حفظ یاب کاهش تدریجی قابلیت تشخیص بوها می شود.

2. در جایی که فرد سالمند ساکن است، حتی الامکان نباید از مواد دارای بوهای تند استفاده شود. همچنین ضروری است که آلاینده های محیطی را به حداقل رساند تا توانایی درک تفاوت میان بوها برای شخص سالخورده مقدور شود.

حس لامسه

تجربه دوران سالمندی، معمولا با کاهش توانایی های لمسی به ویژه در دست ها و نوک انگشتان همراه است. دلیل آن نیز کاهش جریان خون در اندام های دور از قبل مانند دست ها و پاها است که به ویژه پس از سن هفتاد سالگی بروز می کند. بنابراین سالمندانی که بیش از سایرین نیازمند بهره گیری از حس لامسه خود هستند (مانند سالمندان نابینا) طی این دوره با مشکلات جدی مواجه می شوند.

برای تقویت حس لامسه افراد سالمند می توان از روش های زیر استفاده کرد:

1. تمرین حس لامسه به فرد سالمند کمک می کند تا تفاوت های قابل لمس دار اشیاء (زبری، نرمی، سردی، گرمی، اندازه و سایر ویژگی ها) را تا حد زیادی درک کند. لذا می توان مواد و اشیاء مختلف را در اختیار فرد قرار داد و از او خواست که تفاوت های آنها را توضیح دهد. تشویق افراد سالمند به حرکت دادن دست ها و پاها به ویژه نرمش انگشتان به افزایش جریان خون و حفظ ورزیدگی اندام های لمسی آنان کمک شایانی می کند.

2. لمس دقیق اشیاء در صورتی برای افراد سالمند آسان تر خواهد بود که این اشیاء عاری از هر گونه آلودگی باشند. بنابراین رعایت نکات ایمنی مانند پاکیزگی وسایل مورد استفاده سالمندان و پرهیز از جابجایی مکرر آنها، سالخوردگان را در لمس این وسایل با مشکلات کمتری مواجه می سازد.

از آنجا که بسیاری از سالمندان به دلیل کم بینایی، برای پیدا کردن اشیاء از حس لامسه خود استفاده می کنند، اشیای برنده یا حرارت زا بایستی از دسترس آنان دور باشند، ضمن آن که استفاده از نشانه های لمسی نیز می تواند محیط زندگی آنان را ایمن تر و تردد آنها را آسان تر سازد.

حس بینایی

ضعف یا فقدان کامل حس بینایی، بیشترین محدودیت را بر فرد سالمند تحمیل می کند که عوامل بروز آن عبارتند از:

1. کدورت بیش از حد عدسی، موجب بروز بیماری آب مروارید می شود. این بیماری در صورت گسترش، می تواند موجب نابینایی شود. تعداد مبتلایان به آب مروارید، از دوره میانسالی تا اواخر کهنسالی (مرحله پیری) 10 برابر افزایش می یابد. چنانچه بیمار را به موقع تحت درمان قرار دهیم، با عمل جراحی می توان مشکل را حل کرد.

2. تخریب سلول های حساس به نور در مرکز شبکیه چشم، یکی از مهم ترین عوامل بروز نابینایی در سالمندان است که به سبب کهولت سن ابتلا به دیابت، قرار گرفتن در معرض نور شدید خورشید یا پاره ای حوادث محیطی ایجاد می شود.

علاوه بر رعایت مسائل ایمنی به ویژه ایمن سازی محیط زندگی فرد سالمند، مراجعه به موقع به پزشک و استفاده از رزیم های غذایی مناسب، می تواند از بروز یا پیشرفت بسیاری از آسیب های بینایی دوران سالمندی جلوگیری کند. توجه به برخی نکات هنگام مراقبت از فرد سالمند می تواند اثرات منفی ناشی از ضعف بینایی را در زندگی آنها به حداقل برساند:

الف) تیزبینی و دقت بینایی در افراد سالخورده تا حد زیادی کاهش می یابد. آنان در زمینه تردد، انطباق با تاریکی (رفتن از محیط های روشن به فضاهای تاریک و تشخیص اشیاء در فضاهای فاقد نور) و انجام فعالیت های روزمره با دشواری هایی مواجه می شوند. توجه و مراقبت دائم و آگاه ساختن این افراد نسبت به موانع و شرایط محیطی، از بروز بسیاری حوادث جلوگیری می کند.

ب) استفاده از رژیم های غذایی مناسب، تاثیر به سزایی در پیشگیری از بروز یا تشدید آسیب های بینایی خواهد داشت. مصرف مداوم سبزیجات و ویتامین ها می تواند از تخریب سلول های مرکزی شبکیه جلوگیری کند. همچنین مصرف به موقع غذاها و پرهیز از مصرف مواد پرچرب و مواد قندی، در این رابطه دارای اهمیت بسیار است.ج) بسیاری از سالمندان مبتلا به آسیب های بینایی، با اضطراب، افسردگی و ضعف اعتماد به نفس دست به گریبانند. برقراری ارتباط مناسب با این افراد و آگاه ساختن آنان از جنبه های مختلف این نقایص و مطمئن ساختن آنان در خصوص دریافت مراقبت های لازم، آنها را به زندگی امیدوارتر می سازد.

حس شنوایی

کاهش جریان خون در گوش، موجب مرگ سلول های شنوایی گوش داخلی و در نتیجه ضعف شنوایی فرد سالمند می شود. این ضعف در خصوص صداهایی با فرکانس رای بالا (اصوات زیر یا نازک) شدیدتر است. سالخوردگان کم شنوا یا ناشنوا طبیعتا از سطح ایمنی پایین تری در ارتباط های اجتماعی برخوردارند، به ویژه آن که ناتوانی در درک گفتار اطرافیان، آنان را در برقراری ارتباط با مشکلات عدیده ای مواجه می سازد و در برخی اوقات، موجب طرد آنان حتی از سوی نزدیکان می شد.

در برخورد با سالمندان دچار ضعف شنوایی، توجه به نکاتی چند، حائز اهمیت است:1. هنگام صحبت با فرد به جای داد زدن باید به طور واضح و شمرده صحبت کرد و هنگام تکرار کلمات، صبر و حوصله بیشتری به خرج داد.

2. زمان مشاهده علائمی از ضعف شنوایی، عفونت یا درد گوش در فرد سالمند باید بلافاصله وی را جهت انجام معاینات، نزد پزشک متخصص برد تا با اقدام های درمانی به موقع (مانند استفاده از سمعک) از بروز مشکلات بعدی جلوگیری شود.

3. هنگام گفتگو با افراد سالمند دچار مشکل شنوایی باید حتی الامکان از سروصداهای زائد کاست تا وی بتواند کلام را به خوبی درک کند. سالمند کم شنوا برای درک بهتر صحبت های ما به صورت مان نگاه می کند تا از حالت چهره و اشاره های ما، منظورمان را بهتر درک کند، پس هنگام صحبت با فرد سالمند باید آرامش مان را حفظ کنیم، کلمات را شمرده ادا کنیم و اشاره های سر و دست را با گفتارمان همراه سازیم.