حتی ممکن است این حس را در جمع گروهی خود با دوستان تان داشته باشید؛ مثلا دور میزی نشسته اید و شام می خورید و با یکدیگر درباره مسائل روز حرف می زنید، ناگهان احساس می کنید که تمام صحنه ها از جمله بحث جاری، میز شام و جمع دوستان را قبلا دیده و آنها را تجربه کرده اید. از این حالت با نام «دژاوو» یاد می شود. دژاوو کلمه ای فرانسوی و به معنای «قبلا دیده شده» است.

دژاوو پدیده ای روانشناسی و نسبتا پیچیده است و نظریات متفاوت بسیاری پیرامون اینکه «چرا دژاوو رخ می دهد» وجود دارد. پژوهشگر سوئیسی «آرتور فانکهاوسر» معتقد است چندین حالت دژاوو و حقایق مرتبط به آن وجود دارد و در واقع بهتر است که با جزییات روی این پدیده مطالعه شده و تفاوت های ریز میان تجربیات مشخص شوند. در واقع فانکهاوسر سوئیسی دو حالت بروز دژاوو یکی به معنای «قبلا دیده شده» و دیگری به معنای «قبلا تجربه شده یا زندگی شده» را در نظر دارد.

در پژوهشی که سال 2003 گروهی از دانشمندان دانشگاه کوماموتو در ژاپن انجام دادند بیش از 70 درصد مردم گفتند که حالت هایی از دژاوو را تجربه کرده اند و بیشترین میزان تجربه مربوط به افراد بین 15 تا 25 سال بوده است.

دژاوو یقینا با صرع لوب گیجگاهی در ارتباط است. بر اساس گزارش ها دژاوو درست پیش از تشنج لوب گیجگاهی رخ می دهد. کسانی که از حملات صرعی رنج می برند می توانند دژاوو را در مدت وقوع حملات یا لحظه های بین تشنج ها تجربه کنند.

از آنجایی که این امر هم در افراد با دلایل پزشکی خاص و هم در افراد سالم رخ می دهد، باعث ایجاد گمانه های بسیاری شده است که چرا و چگونه این پدیده پیش می رود.

روانکاوهای بسیاری دژاوو را به یک امر فانتزی ساده یا مرتبط با پایان دادن یک رویا نسبت می دهند، در حالی که برخی روانپزشکان آن را نتیجه عدم تطابق مغز می دانند که باعث می شود اتاق کنترل مرکزی بدن در تشخیص حال و گذشته دچار اشتباه شود.

بسیاری از فراروانشناسان بر این باور هستند که این پدیده به تجربه ای در زندگی گذشته افراد بر می گردد. البته آشکار است که باید در این زمینه تحقیقات بیشتر و گسترده تری انجام شود به خصوص که حالت زودگذر و غیرقابل پیش بینی بودن آن، بررسی چگونگی عملکرد و مطالعه اش را مشکل کرده و به همین دلیل در طولانی مدت از آن موضوعی اسرار آمیز ساخته است.

راز دژاوو و ارتباطش با خاطرات ما

احساس می کنید که شما قبلا این مطلب را خوانده اید؟ خیلی از ما آدم ها حتی به صورتی محو، دژاوو را تجربه کرده ایم. اولین اسکن های مغزی که از این پدیده تهیه شده اند، نشان می دهند مغز در حال بررسی خاطرات است. پیش از این، باورها چنین بود که دژاوو در اثر خاطرات جعلی رخ می دهد اما ماه گذشته، گروهی از پژوهشگران به سرپرستی آکیرا اُکانر در دانشگاه سنت اندروز انگلیس خلاف این نظریه را نشان دادند.

این گروه که نتایج یافته های شان را در کنفرانس بین المللی حافظه در بوداپست ارائه داده اند، از روشی استاندارد برای اینکه نشان دهند خاطرات جعلی در ذهن انسان ها چگونه برانگیخته می شوند، استفاده کرده اند. این گونه که به شخص مورد آزمایش فهرستی از کلمات مرتبط را مانند بالش، شب، تختخواب و رویابینی و … ارائه دادند اما کلمه کلیدی و ارتباطی آنها را که «خوابیدن» است، نگفتند.

هنگامی که مدتی بعد از فرد درباره آنچه شنیده است، سوال می شود، او فکر می کند که آن کلمه کلیدی را هم شنیده است و این نمونه ای از خاطرات جعلی است. برای ایجاد حس دژاوو، سرپرست گروه پژوهشی ابتدا از داوطلبان پرسید آیا واژه ای که با حرف «خ» (S) آغاز شود را شنیده اید؟ و آنان پاسخ منفی دادند. این جواب نشان می دهد هنگامی که از آنها سوال شد آیا کلمه «خوابیدن» (Sleep) را شنیده اید، قادر بودند به یاد بیاورند که نشنیده اند اما همزمان هم، این کلمه به نظرشان آشنا می آمد.

ذهن سالمند

اگر صحت نتایج- تحقیقات آکیرا اُکانر اثبات شود به این معنا خواهد بود که دژاوو علامتی است که می گوید «دستگاه کنترل حافظه» مغز شما به درستی کار می کند و شما در به یاد آوردن وقایع کمتر دچار خطا می شوید. این با آنچه ما قبلا درباره اثرات سن روی حافظه می دانستیم تطابق دارد زیرا دژاوو در افراد جوان تر بیشتر و در افراد مسن، کمتر رخ می دهد.

اُکانر می گوید: «ممکن است دستگاه کنترل عمومی حافظه رو به افول باشد و همین مسئله سبب می شود که قدرت تشخیص خاطرات اشتباه در شما کاهش یابد.» او در ادامه توضیح می دهد: «اگر کسی هرگز دژاوو را تجربه نکرده می تواند به این معنا باشد که از اول، دستگاه کنترل حافظه بهتری داشته است. بنابراین وقتی خاطرات اشتباه نمی سازد علتی هم برای اینکه دژاوو را تجربه کند وجود ندارد.»

وجود تعارض در مغز

تیم تحقیقاتی دانشگاه سنت اندروز با استفاده از روش fMRI (تصویرسازی تشدید مغناطیسی کارکردی) که نوعی روش تصویربرداری در ام آر آی است، مغز 31 نفر از داوطلبان را حین تجربه دژاوو اسکن کردند. پیش از دستیابی به نتایج انتظار می رفت که ناحیه هایی از مغز که درگیر خاطرات هستند، مانند هیپوکامپ که مرکز یادگیری است، هنگام این پدیده فعال باشند ما این تحقیق عکس این موضوع را نشان داد زیرا نواحی قدامی مغز که در تصمیم گیری نقش دارند، فعال بود.

آکیرا اُکانر بر این باور است که احتمالا نواحی قدامی مغز لابلای خاطرات مان در حال کنترل این مسئله هستند که آیا انواعی از اشتباه خاطره ای وجود دارد یا خیر تا در صورت وجود، هشدار دهند. در واقع میان آنچه واقعا تجربه کرده ایم و آنچه فکر می کنیم تجربه کرده ایم، تضاد و درگیری است.

استفن کوهلر از دانشگاه آنتاریوی غربی در کانادا می گوید: «این نتایج نشان می دهد که احتمالا هنگام بروز دژاوو، مغز دچار تعارض و ناسازگاری در تفکیک سازی امور می شود.»

او در ادامه می گوید: «ما هنوز نمی دانیم که دژاوو مفید است یا نه. ممکن است تجربیات آن، مردم را هوشیارتر کند زیرا آنها متوجه می شوند نباید خیلی هم به حافظه شان اعتماد کنند اما در این زمینه هنوز شواهدی در دست نداریم.»

ماهنامه دانشمند