به مجموعه ای از دگرگون شدن شکل طبیعی خواب، ناهنجاری های خواب می گویند که به وسیله پدیده های فیزیولوژیک یا رفتاری در طی خواب روی می دهند یا تشدید می شوند؛ گاهی بیداری پدیدار می شوند یا در ساختار هر یک از مراحل خوب REM (رویا) و NREM (بدون رویا و عمیق) تغییراتی به وجود می آورد.

در طول بیداری کامل، همه بدن و مغز فعال هستند در حالی که در خواب عمیق بدون رویا، هم بدن و هم مغز بسیار کم فعالیت می شوند ولی در خواب رویا، بدنی بدون حرکت با مغزی فعال به هم می پیوندند. بررسی های جریان خونی مغز، MRI و دیگر تصویربرداری های آن، فعالیت افزایش یافته مغز را در حین خواب رویا نمایش می دهند.

به نظر می رسد در برخی ناهنجاری های خواب، مرز تخلفی روی می دهد؛ به عنوان نمونه، در خواب گردی رفتارهای مشابه بیداری، به صورت گذرا در خواب عمیق یا بدون رویا ظاهر می شود؛ یا فلج خواب، درواقع تداوم خواب رویا در بیداری است و رفتارهایی در خواب روی می دهد که خارج از سیستم رویایی فرد است.

فراوانی این مشکلات خاص در آمارهای متعدد، گوناگون است و ویژگی های بالینی اغلب آنان با موقعیت های طبی یا استرسی و حوادث غیرمعمول مرتبط بوده و بهتر است این ویژگی ها در همان شرایط، ارزیابی و رسیدگی شوند؛ چرا که ممکن است یک اختلال رفتاری مربوط به خواب رویا در طول چندماه، برای فرد مبتلا بسیار آسیب رسان باشد و از نظر طبی باید سریعتر از دندان قروچه ای درمان شود که در هر شب روی می دهد. مشابه آن کابوس شدیدی است که در شبی رخ داده و برای فرد بسیار مشکل آفرین شده زیرا باعث بی خوابی می شود؛ ولی یک حمله وحشت شبانه که خاطره ای از آن نمی ماند و در پیدایش بی خوابی تاثیری نمی گذارد، نیاز به درمان و مداخله فوری ندارد.

نامشخص بودن فاصله رویداد و ناهنجاری مربوطه باعث می شود، ارزیابی افراد در آزمایشگاه های خواب، با مشکل مواجه شود؛ مثلا بررسی 24 ساعته و نظارت ثبت خواب در یک آزمایشگاه ممکن است در فاصله زمانی باشد که ضایعه ای را نشان ندهد؛ در حالی که شب بعد، در منزل شخص مبتلا، ناراحتی مجددا روی دهد. به هر حال بررسی و ثبت ویژگی های خواب افراد دچار این مسائل، توانسته است این ناراحتی ها را از رفتارهای غیرمعمول بعد از تشنج های حین خواب یا اختلالات دیگر مربوط به خواب، جدا  کند.1- از خواب گردی یا راه رفتن درخواب

راه رفتن درخواب، به طور مشخص، وضعیتی است که فرد از رختخواب بر می خیزد و بدون بیداری کامل راه می رود. زمانی عنوان خواب گردی به خود می گیرد که فرد مذکور، ناآگاهانه درگیر مجموعه ای از رفتارهای پیچیده و گوناگون در طول خواب شود.

راه رفتن در خواب معمولا در طی خواب عمیق با امواج آهسته مغز روی می دهد به ویژه در انتهای مرحله اول و ورود به مرحله دوم خواب. محرومیت از خواب و خواب های تکه تکه باعث بروز یا تشدید این عارضه می شوند.

دامنه رفتاری خواب گردی ممکن است از نشستن و برخاستن ساده تا انجام دسته ای حرکات نیمه ارادی پیچیده متفاوت باشد. ممکن است به شکل موفقی با محیط درگیر شوند و به عنوان نمونه از برخورد با اشیاء خطرناک اجتناب کنند. البته اگر خواب گرد با موقعیت هایی نامناسب مواجه شد مثل خیابان، پنجره باز یا پله ها، امکان صدمه دیدن نیز وجود دارد.

در پرونده های قضایی مواردی از خواب گردی همراه با اعمال خشونت بار، تهاجم و صدمه به دیگران مشاهده می شود. شخص خواب گرد را به سختی می توان بیدار کرد و زمانی که از خواب بیدار می شود، گیج و سردرگم است. بهتر است که فرد را با ملایمت به سمت رختخواب هدایت کرده و تلاشی برای بیدارکردن او انجام نشود. به خصوص از دست زدن و لمس آنان، تکان دادن یا داد و فریاد برای هوشیار نمودن شان پرهیز شود. زیرا در حالت گیجی و سردرگمی خواب گرد احساس می کند به او حمله شده است و برای دفاع از خود حرکات تهاجمی انجام می دهد.

خواب گردی در بزرگسالان، پدیده شایعی نیست و بیشتر مواقع الگویی خانوادگی دارد و موارد مشابهی در دیگر اعضای خانواده گزارش می شود. این رویداد ممکن است بدون هیچ بیماری خاصی اتفاق افتد یا در پی مشکلات دیگر مثل وقفه تنفسی خواب ظاهر شود. ولی عارضه مذکور در کودکان، بسیار شایع است.

اوج سن ابتلا بین 4 تا 8 سالگی است که بعد از بلوغ خود به خود ناپدید می شود. در صورتی که خواب گردی هر شب یا هر هفته یک بار روی دهد و در هنگام رخداد، باعث صدمه به خود یا دیگران شود، به عنوان فرم شدید در نظر گرفته شده که مداخله جدی نیاز دارد.

2- وحشت خواب، هراس شبانه (Sleep Terrors)

عارضه وحشت خواب، بیداری ناگهانی همراه با ترس بسیار شدید، در یک سوم ابتدای خواب و در مرحله خواب عمیق است. معمولا چنین آغاز می شود که فرد با یک فریادی کرکننده یا با گریه ای بلند، رفتارهایی ناشی از اضطراب و هراس شدید از خود نشان می دهد. ظاهر فرد و نوع حرکات او کاملا نشان دهنده ترس است. وحشت شبانه در نوع مشخص آن، نشانه ای از صرع فراگیر یا موضعی نیست و حتما باید از آن افتراق داده شود.

فردی که وحشتی شبانه را تجربه می کند،در حین حمله، در رختخواب می نشیند و به محرک ها یا صداها پاسخ و واکنشی نشان نمی دهد. اگر در همان حال بیدارشود، گیج و سردرگم است و به زمان و مکان آگاهی ندارد. شاید سخن بگوید ولی نامربوط و مبهم و در طول دوره، بدون توجه به شدت آن، فراموشی کامل وجود دارد. این عارضه نیز مانند خواب گردی، در خواب آهسته یا عمیق روی می دهد. تب و تسکین دهنده های سیستم عصبی مرکزی، باعث تشدید وحشت شبانه می شوند. در کابوس شبانه، سکانسی از یک رویا پردازش و ساخته می شود ولی وحشت شبانه ممکن است کاملا عاری از تصویر، یا تنها جزء بسیار کوچکی از یک موجود زنده ترسناک یا گاهی فقط تصاویر ثابت باشند.

برخی اوقات، در سابقه زمان کودکی افراد بزرگسالی که مبتلا شده اند، همین عارضه وجود داشته و گاهی علت آن می تواند اتفاق ناگواری باشد که از زندگی فرد مبتلا گزارش داده می شود یا کاملا یک مشکل روانی مشخص و ویژه است.

در فرم خفیف، این ناراحتی هر دو ماه یک بار بروز می کند ولی در نوع شدید، اغلب شب ها همراه با صدمه به خود یا دیگران رخ می دهد. دو عارضه وحشت شبانه و خواب گردی، همان گونه که ذکر شد، مربوط به خواب عمیق یا بدون رویا است. اینکه به ناهنجاری های خواب، مربوط به خواب رویا یا رم می پردازیم

.3- رفتارهای مرتبط با خواب (رویا REM)

این رفتارها شامل ضعف در پایداری بی حرکتی و شل شدگی عضلانی است که به شکل طبیعی، در طول خواب وجود دارد. در شکل عادی، انسان ها هنگام خواب دچار کاهش قوام عضلات و حالت نیمه فلج گونه می شوند. در شرایط طبیعی، فردی که رویا می بیند کاملا بی حرکت شده و درواقع به شکل نسبی، فجل ات؛ در صورت نبود حالت بی حرکتی مداوم یا متناوب، ادای فروکردن انگشتان در زمین، لگد زدن، جستن و پریدن از رختخواب به دلیل ارتباط با تصاویر رویاها روی می دهد.

در این حالت، برعکس راه رفتن در خواب که فرد در حین آن ناهوشیار است، به نظر می رسد شخص با هوشیاری نسبی، سعی دارد به رویای خود واکنش نشان دهد، لذا یک خواب گرد شاید به آرامی، پنجره اتاق خواب خود را باز کنید و آهسته پا به بیرون گذارد ولی یک شخص مبتلا به رفتارهای خواب رویا، از پنجره بیرون می پرد زیرا احساس می کند رویایش زنده و واقعی است پس به آن، واکنش شدید نشان می دهد. در این شرایط معمولا بیمار، همسر یا هم اتاق او، دچار صدمات متعدد و گاهی جدی می شوند مثل شکستگی های گوناگون در جای جای بدن.

داروها، شرایط و بیماری های طبی مختلفی باعث شروع یا تشدید این عارضه می شوند. در شخص مبتلا، شواهدی مبنی بر صدمات نیمکره مغزی گسترده و منتشر، و نیز ناهنجاری های تالاموس دوطرفه یا ساقه مغز به دست آمده است. کلونازپام به شکل موفقی در درمان این ناراحتی به کار می رود.

4- نوع عودکننده فلج خواب، به تنهایی (بختک)

این عارضه، ناتوانی در انجام حرکات ارادی حین خواب است که در شروع خواب یا هنگام بیداری، زمانی که فرد نسبتا هوشیار است روی می دهد. در اصطلاح، مردم به آن «بختک» می گویند.

در این عارضه، فرد با وجود آگاهی به محیط اطراف قادر نیست بدن خود را حرکت دهد. این حالت می تواند شخص مبتلا را بسیار آزار دهد؛ به ویژه وقتی با توهم های قبل از خواب، همراه شود یا این که شخص، احساس کند متجاوزی به حریم خانه اش وارد شده است. فلج خواب جزء سه گانه علائم حملات خواب بوده و ممکن است همراه یا بدون توهم های قبل از خواب، در افراد دچار خواب آلودگی شدید روزانه باشد یا با از دست دادن های ناگهانی قوام عضلانی همراه شود.

گرچه گاهی بسیار ترسناک است ولی درواقع نمایشی معمولی از نفوذ خواب رویا به مرحله بیداری است. این حادثه از یک تا چند دقیقه طول می کشد و هیچ خطری فرد مبتلا را تهدید نمی کند. جالب آن که فلج خواب همراه با توهم های قبل از خواب، گاهی حاکی از تجربه افراد خوابیده در مواجهه یا حمله نوعی جانور است.

توصیف معمول افراد مبتلا به این مشکل چنین است که احساس می کنند جانوری به آنان نزدیک می شود، حرف می زند، حمله می کند یا بر سینه فرد می خوابید و سپس ناپدید می شود.  این موجودات به انواع نام ها خوانده شده اند مثل کابوس، جادوگر پیر، خون آشام، روح سرگردان، ساحره، اجنبی که همه اجزای تشکیل دهنده احساسات فلج خواب هستند.

برنامه خوابی نامنظم، محرومیت از خواب، استرس های روانی و کار شیفتی، احتمال وقوع فلج خواب را زیادتر می کند. حدود 7 تا 8 درصد بالغین جوان دچار فلج خواب می شوند و در خواب طبیعی با احتمال 25 تا 50 درصد رخ می دهد.

حفظ بهداشت خواب و اطمینان از کفایت آن، اولین خط درمانی است. گاهی اگر فرد بتواند حرکات سریع چشم داشته باشد یا توسط شخص دیگری تکان داده شود، حمله خاتمه می یابد.5- اختلال کابوس دیدن شبانه (Nightmare)

کابوس های شبانه، رویاهای ترسناک و تهدیدکننده خواب هستند. گاهی به آن ها رویای اضطرابی نیز می گویند. این تجارب با فعالیت زیاد سیستم سمپاتیک به صورت خشکی دهان، طپش قلب، تعریق، نفس نفس زدن همراه است که سرانجام با بیداری خاتمه می یابد.

کابوس های شبانه در خواب رم (رویا) اتفاق می افتد و معمولا به شکل های ترسناکی ظاهر می شوند. شخص مبتلا با هراس از خواب بیدار می شود و کابوس خود را به یاد می آورد. (برخلاف وحشت خواب) گروهی از کابوس ها عودکننده بوده و تکرار می شوند و گاهی در ارتباط با یک حادثه استرس زای واقعی هستند که در خواب جمع آوری شده اند.

این ناراحتی در کودکان 3 تا 6 سال فراوان است و میزان آن حدود 10 تا 50 درصد می باشد. ولی در بزرگسالان نادر بوده و کمتر از 1% روی می دهد. گاهی به دلیل ترس از تکرار کابوس های مکرر و ناراحت کننده بی خوابی روی می دهد.

اکثر انسان هایی که کابوس های شبانه می بینند، مشکل روانپزشکی خاصی ندارند؛ با این وجود در اشخاصی که به اختلالات شخصیت اسکیزوتایپال1، مرزی 2 و اسکیزویید 3 مبتلا هستند و نیز در افرادی که دچار اسکیزوفرنیا شده اند، میزان بروز این کابوس ها بیشتر است. حوادث آسیب رسان، تولیدکننده کابوس های شبانه اند. دیدن این خواب های وحشتناک گاهی سال ها ادامه می یابد.

برخی داروها نیز ممکن است ظهور این پدیده را تسریع کنند. ال دوپا، بلوک کننده های بتا آدرنرژیک یا محرومیت از داروهای از بین برنده خواب رم (رویا) نمونه هایی از آن هستند. در نهایت مصرف مواد یا الکل نیز، کابوس های شبانه به همراه خواهدداشت. همان طور که در بالا ذکر شد، کابوس های تکراری به دلیل ایجاد ترس از خوابیدن، باعث بی خوابی می شوند. باید بدانیم که این بی خوابی ها خود ممکن است درواقع نوعی محرومیت از خواب تلقی شود که به عنوان یک عامل شناخته شده در آفرینش کابوس ها هستند.

تکنیک های رفتاری کاربردی، در درمان مفیدند. بهداشت خواب، یکدست بودن و استمرار آن، مهار و کنترل محرک ها، رویادرمانی و شناخت درمانی در بهبود این وضعیت سهم بسزایی دارند. در کسانی که به دلیل اتفاقات یا حوادث ناگواردچار کابوس های مکرر می شوند، داروی نفازودون منافع درمانی خواهد داشت. در کل، داروهای بنزودیازپین هم جایگاه درمانی دارند هم چنی داروی دیگری که می تواند مفید باشد، پرازوسین است که با افزایش زمان خوب و به دنبال آن مدت رم، کابوس های شبانه و بیدارشدن های همراه با فشار روانی را کم می کند.

1.    افرادی که عقاید و باورهای غیرعادی دارند و دنبال جادو، طلسم، فال و از این قبیل امور هستند.

2.    بی ثباتی هیجانی، متغیر بودن خلق و خوی، احساس تهی بودن و در پی کسب لذت بردن، از ویژگی آنان است.

3.    انسان های گوشه گیر، ناتوان در دوست یابی و بی نیاز از آن، نداشتن ارتباط عاطفی با دیگران از خصوصیات آن ها است.ناهنجاری های دیگر مربوط به خواب

1- نالیدن در خواب

این وضعیت، با ناله های مکرر در طی خواب مشخص می شود که اغلب سابقه ای طولانی دارد. ناله کردن می تواند در هر مرحله ای از خواب پدید آید. گاهی شروع آن از کودکی است ولی تا زمانی که کودک، اتاق مشترک نداشته باشد کسی متوجه آن نمی شود. این رویداد نشانگر بیماری های روانپزشکی نیست و درمان ویژه ای هم برای آن درنظر گرفته نشده است.

2- توهم های پیش یا پس از خواب

معمولا این ادراکات تصویری هستند و قبل از به خواب رفتن یا در هنگام بیدارشدن روی می دهند و گاهی تشخیص تفاوت آن ها از رویادیدن، دشوار است. توهم های پیش و پس از خواب در بیماران مبتلا به حمله خواب، فراوان دیده می شود. این تصاویر که گاهی بسیار ترسناک اند، عموما به صورت زنده و ساکن بوده، برای دقایقی درک شده و سپس با روشن شدن چراغ، ناپدید می شوند.

توهم های چندگانه همراه رویا کمتر دیده می شوند و با بیدارشدن های ناگهانی همراه هستند و فرد رویاها را به یاد نمی آورد. صحنه های ترسناک، پس از مدتی با تکرار، برای فرد عادی می شوند.3- شب خوری یا خوردن مربوط به خواب

اختلال شب خوری بدین گونه است که شخص از خواب بیدار می شود و تا چیزی نخورد یا نیاشامد، قادر نیست به رختخواب بازگردد و خواب را ادامه دهد. این پدیده در نوزادان به شکل واضحی فراوان است ولی در بالغین هم گزارش شده است. نوزادان در طول شب 4 یا 8 بار یا دفعات بیشتری از خواب بیدار می شوند و شیر می خورند، البته پیامد خیس کردن تشک معمول است. در حالت طبیعی، نوزاد پس از 6 ماهگی باید بتواند در طول شب بخوابد اما در مبتلایان، این توانایی به دست نمی آید. این رفتار در نهایت منجر به محرومیت از خواب مادر یا مراقب می شود. در بزرگسالان، شب خوری با تناول قطعات کوچک مواد غذایی انجام می شود و شخص مبتلا تنها با اضافه شدن وزن، به موضوع پی می برد.

4- ناهنجاری های خواب به دلیل مصرف مواد و یا بیماری های طبی

بسیاری از مواد و داروها باعث مشکلات خواب می شوند، به ویژه آن دسته که خواب را سبک می کنند مانند الکل که مشهورترین آن ها است و موجب خواب گردی می شود؛ (مخصوصا اگر شخص قرص خواب آور هم خورده باشد).

مشکلات رفتاری مربوط به رم (خواب رویا) که قبلا توصیف شده، گاهی با داروی بی پریدن، سه حلقه ای ها، مهارکننده های MAO، قهوه، ونلافاکسین، سلژیلین و معادل های سروتونین ایجاد یا تشدید می شود. این پدیده، در دوره محرومیت از الکل در فرد الکلی یا توسط داروهایی مثل، مپروبامات، پنتازوسین و نیترازپام روی می دهد هم چنین داروهایی که کابوس شبانه می سازند شامل ال- دوپا، بتابلوکرها و گاهی نیز محصول محرومیت از آمفتامین یا الکل هستند. اختلال تنفسی حین خواب هم به عنوان یک عامل شناخته شده، در ایجاد خواب گردی، شب ادراری، وحشت شب و کابوس های شبانه نقش دارد.

رفتارهای مربوط به خواب گاهی با بیماری هایی مثل پارکینسون، دمانس و بیماری های دیگر هم مرتبط است.منبع: کتاب خلاصه روانپزشکی کاپلان

فصلنامه روانپزشکی و جامعه