انحراف چشم عبارت است از عدم هماهنگی حرکت عضلات چشم یا عدم توانایی تمرکز بین دو چشم که باعث می‌شود چشم‌ها در جهات متفاوتی قرار بگیرند. این بیماری یکی از مشکلات شایع چشم پزشکی است ودر ۴٪ موارد در گروه سنی اطفال و بزرگسالان دیده می‌شود.

 ● منظور از استرابیسم چیست؟

استرابیسم نوعی مشکل چشمی است که در آن چشم ها وضعیت ناهمگونی نسبت به یکدیگر داشته و نگاه آنها به جهات مختلف است. این ناهمگونی ممکن است واضح بوده و یا آنکه صرفاً بعضی اوقات وجود داشته باشد. در حالیکه یک چشم مستقیماً به سمت جلو نگاه می­کند چشم دیگر به سمت داخل، خارج، بالا و یا پایین چرخیده است. چشم چرخیده بعضی اوقات به وضعیت اصلی و مستقیم برگشته و بر عکس چشم مستقیم از موقعیت خود خارج می­شود.

استرابیسم در میان گروه سنی اطفال مشکل شایعی بوده و در حدود ۴% کودکان دیده می­شود ولی ممکن است زمان بروز آن در سنین بالاتر نیز باشد. شیوع آن در پسر و دختر به یک نسبت بوده و گاهی ابتلا فامیلی دارد. با اینحال، بعضی از مبتلایان سابقه چنین مشکلی را در فامیل خود ذکر نمی­کنند.

● بینایی و مغز

با یک دید دو چشمی طبیعی، هر دو چشم به یک نقطه نگاه می­کنند. بخش بینایی مغز، دو تصویر رسیده را به صورت یک تصویر سه بعدی ترکیب می­کند.

وقتی به علت استرابیسم یکی از چشم ها از موقعیت خود خارج می­شود، دو تصویر متفاوت به مغز ارسال می­گرد. در یک کودک خردسال، مغز چنین یاد می­گیرد که تصویر چشم منحرف شده را نادیده گرفته و تنها تصویر چشم مستقیم یا چشم با دید بهتر را بپذیرد. این امر سبب از بین رفتن درک عمق و دید دو چشمی می­شود. بالغین که دچار استرابیسم می­شوند اغلب بدان علت که مغز توانایی پذیرش یا دریافت تصویر هر دو چشم را پیدا کرده است، دو بینی پیدا می­کنند. در این حالت مغز قادر به حذف تصویر چشم منحرف نخواهد بود. ولی متاسفانه در کودکان این اتفاق یعنی حذف تصویر چشم منحرف بسرعت رخ می­دهد.

● آمبلیوپی

قرارگیری طبیعی چشم ها در طی دوره کودکی امکان تکامل دید مناسب این سنین را فراهم می­سازد. قرارگیری غیر طبیعی مانند آنچه در استرابیسم دیده می­شود، سبب کاهش دید یا آمبلیوپی خواهد شد. مغز تصویر چشم بهتر را تشخیص داده و تصویر چشم ضعیف تر یا آمبلیوپیک را حذف می­کند. این موضوع تقریباً در نیمی از کودکان مبتلا به استرابیسم اتفاق می­افتد.

آمبلیوپی را می­توان با بستن چشم بهتر و تقویت و بهبود بینایی چشم ضعیف تر، درمان نمود. اگر آمبلیوپی در همان سالهای نخست زندگی تشخیص داده شود، درمان آن اغلب موفقیت آمیز خواهد بود ولی درصورتیکه درمان آن به تاخیر افتد، آمبلیوپی یا آفت دید وضعیتی دائمی پیدا خواهد کرد. قاعدتاً هر قدر آمبلیوپی زودتر درمان شود، دید بهتری تامین خواهد گردید.

● علل و علائم استرابیسم

به دیواره خارجی هر چشمی، شش عضله چسبیده است که مسئولیت کنترل حرکات چشم را بعهده دارند. در هر چشم، دو عضله چشم را به سمت راست یا چپ می­برند. چهار عضله دیگر مسئولیت حرکت چشم به سمت بالا و پایین و یا کنترل حرکات مورب چشم را بعهده دارند. برای تمرکز هر دو چشم بروی یک نشانه مشخص، لازم است تمامی عضلات چشم با یکدیگر و با عضلات همکار چشم مقابل هماهنگ باشند. هر علتی که در این هماهنگی اختلال ایجاد کند می تواند منجر به استرابیسم شود.

نقش کنترلی مغز نیر بر عضلات چشم از اهمیت بسزایی برخوردار است. بنابراین کودکان مبتلا به ابتلائات مغزی از قبیل فلج مغزی، عقب افتادگی مغزی، هیدروسفالی و تومورهای مغزی اغلب دچار استرابیسم می­شوند. هر عاملی که منجر به کاهش بینایی شود مانند عیب انکساری، آب مروارید، صدمات چشمی و …می­تواند عاملی برای استرابیسم باشد.

اصلی ترین علامت استرابیسم، در واقع چشمی است که در جای خود قرار ندارد. گاهی طفل در نور آفتاب یک چشم خود را می بندد و گاه با کج کردن سر خود به یک موقعیت بخصوص تلاش می کند که از هر دو چشم خود استفاده کند و گاه بصورت خستگی شدید چشم و سردرد در حین فعالیت چشمی و گاهی علایم فقدان یک دید عمق مناسب نیز دیده می شود. بالغینی که دچار استرابیسم می شوند نیز اغلب از دوبینی شکایت می کنند.

● تشخیص

لازم است هر کودکی در طی دوره شیرخواری یا سنین قبل از مدرسه توسط پزشک خانواده، متخصص اطفال یا چشم پزشک معاینه و مشکلات احتمالی او تشخیص داده شود. این موضوع بویژه در مواردیکه عضو دیگری از خانواده مبتلا به استرابیسم یا آمبلیوپی است اهمیت بیشتری پیدا می کند. در شیرخواران اغلب درک اختلاف بین انحراف ظاهری دو چشم از استرابیسم واقعی مشکل است. در کودکان کم سن و سال بینی پهن و عریض و چین پوستی قسمت داخلی پلک سبب می شود که در نگاه به چپ و راست چشم ها مخفی شده و بدین ترتیب منحرف بنظر برسند. این ظاهر استرابیسمی بتدریج و با رشد کودک بهبود می یابد و حال آنکه استرابیسم واقعی ارتباطی با رشد کودک ندارد و در این میان چشم پزشک بخوبی قادر به تمایز بین استرابیسم واقعی و کاذب است.

● درمان

اهداف درمان استرابیسم، حفظ دید، مستقیم کردن چشم ها و بازگرداندن دید دو چشمی است. بسته به علت استرابیسم، درمان ممکن است بصورت تجویز عینک، برداشتن کاتاراکت یا اصلاح سایر علل زمینه ای ایجاد انحراف و یا تغییر دادن موقعیت عضلات نامتعادل چشم باشد. بعد از انجام یک معاینه کامل چشمی شامل مطالعه دقیق قسمت های داخلی، چشم پزشک درمان مناسب اپتیکی، طبی یا جراحی را انتخاب خواهد نمود. اغلب بستن چشم بهتر جهت تقویت بینایی چشم آمبلیوپیک نیز ضروری خواهد بود.

●انواع استرابیسم

ممکن است یک یا هر دو چشم به داخل (چشم‌های ضربدری یا ایزوتروپی) یا خارج (چشم نهنگ یا اگزوتروپی) بچرخند. به ندرت انحراف چشمها به صورت بالا و پایین است. نوعی از انحراف چشم بصورت مخفی است و با حذف دید دو چشمی (بستن یک چشم) مشخص می‌شود که به استرابسیسم مخفی یا هتروفوریا (Heterophoria) معروف است. استرابیسم آشکار را هتروتروپی heterotropia یا تروپی می‌گویند. ایزوتروپی شایعترین نوع استرابیسم است.

● ایزوتروپی (انحراف چشم به داخل)

ایزوتروپی در واقع انحراف چشم ها به سمت داخل بوده و شایعترین نوع استرابیسم شیرخواران است. کودکان خردسال مبتلا به ایزوتروپی هیچگاه از هر دو چشم خود بطور همزمان استفاده نمی کنند.

در اکثر موارد برای تراز کردن چشم ها، تامین دید دو چشمی و اجتناب از افت دید دائمی، جراحی زودهنگام ضروری خواهد بود. جراحی در هر سنی ممکن است سبب بهبود دید جانبی شود.

در جریان جراحی، میزان نیروی عضلات در یک یا دو چشم تنظیم می­شود. مثلاً در جراحی ایزوتروپی، ممکن است عضله داخلی محکم تر را از چشم جدا نموده و مقداری عقب تر مجدداً به چشم وصل نمایند. این کار اثر کِشنده عضله را تضعیف نموده و امکان چرخش چشم به سمت خارج را فراهم می­سازد. بعضی اوقات نیز می­توان برای تسهیل حرکت چشم به سمت خارج، عضله خارجی را کوتاهتر نموده و بدین ترتیب نیروی کِشنده آن را افزایش داد.

● ایزوتروپی تطابقی

ایزوتروپی تطابقی شکل شایع ایزوتروپی است که بیشتر در کودکان دور بین سنین ۲ سال یا بالاتر اتفاق می­افتد. کودک در سنین پایین، قادر است برای جبران دوربینی خود، تلاش تطابقی خود را افزایش دهد ولی اینکار مشخصاً سبب انحراف چشم ها به سمت داخل می­شود. برای جبران ایزوتروپی تطابقی، به کودک عینک داده می­شود.

عینک تلاش تطابقی مزبور را کاهش داده و می تواند چشم ها را به وسط ­آورد. در برخی موارد استفاده از نوع بخصوصی از عینک های دو کانونی ضروری است (که در شکل روبرو نشان داده شده است). و گاهی می توان از قطره ها یا پمادهای چشمی، و لنزهای مخصوصی بنام منشور (Prism) استفاده نمود. گاهی اوقات ورزشهای چشمی نیز به اصلاح این حالت در کودکان بزرگتر کمک می­کند.

● اگزوتروپی( انحراف چشم به خارج)

اگزوتروپی، یا انحراف چشم به سمت خارج، دیگر نوع شایع استرابیسم است. این حالت بیشتر زمانی اتفاق می­افتد که کودک روی شی ای در دور دست تمرکز می­کند. اگزوتروپی اغلب متناوب (Intermittent) بوده و مخصوصاً بعد از چرت زدون، بیماری و یا خستگی کودک بروز می­کند. والدین اظهار می­دارند که کودک در مقابل نور آفتاب یک پلک خود را جمع می­کند. گر چه عینک، ورزش چشمی یا منشور در این حالت نیز به کنترل چرخش چشم به سمت خارج کمک می­کند ولی در اکثر موارد لازم است نوعی عمل جراحی صورت گیرد.

● جراحی استرابیسم

هیچ گاه و در جریان هیچ نوع عمل جراحی، کره چشم از محل خود خارج نمی­شود. جراحی استرابیسم در واقع ایجاد برشی کوچک در بافت پوشاننده چشم است که به چشم پزشک امکان می­دهد تا به عضلات زیرین این بافت دسترسی پیدا کند. اینکه کدام عضلات تحت عمل جراحی قرار گیرند بستگی به جهت چرخش چشم دارد. گاهی اوقات لازم است هر دو چشم تحت عمل جراحی قرار گیرد.

جهت عمل جراحی استرابیسم در اطفال، بیهوشی ضرورت دارد ولی جراحی بزرگسالان با بی حسی موضعی نیز امکان پذیر است.

بهبودی سریع است. فرد اغلب ظرف چند روز به فعالیتهای طبیعی­ اش بر می گردد. بعد از جراحی، گاهی استفاده از عینک یا منشور نیز ضرورت پیدا می­کند. گاهی اوقات ممکن است اصلاح انجام شده بیشتر یا کمتر از مقدار موردنظر باشد که در آن صورت انجام عملی دیگر ضرورت خواهد یافت.

توصیه می­شود جراحی اصلاحی استرابیسم هر چه سریعتر صورت گیرد زیرا شیرخوار به محض اینکه چشم هایش مستقیم شد امکان دید طبیعی و دید دو چشمی را پیدا خواهد کرد. از طرف دیگر لوچی چشم می­تواند بر اعتماد به نفس کودک نیز نقشی منفی داشته باشد.

همانند هر عمل جراحی، جراحی بر روی عضلات چشم نیز با خطراتی همراه است. این خطرات شامل عفونت، خونریزی و دیگر عوارض نادری است که می­تواند به از دست دادن دید بیانجامد. با اینحال، جراحی استرابیسم معمولاً درمانی بی ­خطر و موثر است و در عین حال هیچگاه جای عینک و یا آمبلیوپ درمانی را نمی­گیرد.

●خلاصه

رشد کودک به خودی خود استرابیسم را درمان نمی­کند.

موثرترین زمان درمان استرابیسم، زمانی است که کودک در سنین پایینی به سر می­برد.

مستقیم نمودن چشم­ها در هر سنی امکان پذیر است و در این جریان حداقل دید جانبی بهبود خواهد یافت.

درمان استرابیسم ممکن است بدون جراحی و با استفاده از قطره­های چشمی، تمرینات چشمی و یا عینک انجام گیرد.

در صورتیکه درمان جراحی لازم باشد، هرقدر در سنین پایین تری انجام شود شانس تامین دید دو چشمی بیشتر خواهد بود.

منبع: میگنا