دکتر فرشاد فرزادفر:به اذعان سازمان بهداشت جهانی، ایران یکی از کشورهایی است که استراتژی خوبی برای مداخلات در اختیار دارد و جزو 5 کشوری است که در سازمان ملل داده هایش را گزارش می‌کند که محصول کار پژوهشگاه و مرکز بیماری‌های غدد و متابولیسم دانشگاه علوم پزشکی تهران است. با این حال برخی از این داده‌ها مانند مصرف 12 گرم نمک توسط ایرانی‌ها نیاز به مداخله جدی دارد.

گزارش اطلس بیماری‌ها که به تازگی توسط مرکز تحقیقات بیماری‌های غیر واگیر پژوهشگاه علوم و غدد متابولیسم دانشگاه علوم پزشکی تهران تهیه شده است، اطلاعاتی را در رابطه با ریسک فاکتورها(عوامل خطر بیماری‌های غیر واگیر) به منظور مداخلات پیشگیری در اختیار سیاستگذاران حوزه بهداشت و درمان قرار می‌دهد. آن‌طور که معاون آموزشی وزیر بهداشت هم تأکید کرده داده‌هایی که در حال حاضر از نتایج پیمایش ملی عوامل خطر بیماری‌های غیر واگیر در اختیار داریم در 20 سال اخیر کم سابقه بوده است. از این رو قرار است گزارش نتایج حاصل از این پیمایش ملی بزودی به رئیس جمهوری ارائه شود چرا که هم اینک داده‌های کافی برای مداخله و اقدام وجود دارد و به اذعان سازمان بهداشت جهانی، ایران یکی از کشورهایی است که استراتژی خوبی برای مداخلات در اختیار دارد و جزو 5 کشوری است که در سازمان ملل داده هایش را گزارش می‌کند که محصول کار پژوهشگاه و مرکز بیماری‌های غدد و متابولیسم دانشگاه علوم پزشکی تهران است. با این حال برخی از این داده‌ها مانند مصرف 12 گرم نمک توسط ایرانی‌ها نیاز به مداخله جدی دارد. برای مثال کویت با یک دستورالعمل نمک نان را اصلاح کرده است بنابراین اگر در آنالیز داده‌ها دقیق شویم می‌توان مداخله بهتری انجام داد.
تجزیه و تحلیل داده‌های حاصل از ریسک فاکتورهای مرتبط با بیماری‌های غیر واگیر این امکان را فراهم می‌کند که در درجه نخست، مقایسه‌ای با کشورهای اطراف و دنیا از نظر بار بیماری‌ها داشته باشیم تا ببینیم چه فرصت‌ها و تهدیدهایی در کشورمان داریم و چه راهکارهایی برای آینده باید در پیش بگیریم از این رو قرار است با همکاری معاون آموزشی وزارت بهداشت جلسه‌ای را برای بررسی مداخلات مؤثر و زودهنگام در جهت پیشگیری از بیماری‌های غیرواگیر با دانشگاه‌های علوم پزشکی استان‌ها برگزار کنیم.

در این مطالعه 7 تا 8 میلیون گراف (نمودار) به شکل اطلس بیماری‌ها تولید و برای هر استان 800 گراف انتخاب کرده‌ایم. دانشگاه‌های علوم پزشکی هر استان باید برای خودشان کارگروه تعریف کنند تا بتوانند چالش‌های استان را تحلیل کرده و به این ارزیابی برسند که در کجا و چگونه باید مداخله کنند نه اینکه دستور العمل کشوری وزارتخانه برای همه استان‌ها اجرا شود. برای مثال دستورالعمل‌هایی که در بحث مداخلات پیشگیری و درمانی استان سیستان و بلوچستان لازم است گاهی با دستورالعمل مداخلات پیشگیری استان‌های شمالی فرق دارد. گفتنی است، همه سؤالات پرسشنامه‌ها بر اساس دستورالعمل‌های سازمان بهداشت جهانی بوده و کمیته راهبردی وزارت بهداشت پرسشنامه‌ها را مشخص می‌کنند.
مصرف نمک: ایرنی‌ها حدود 10 گرم نمک مصرف می‌کنند. 11 درصد جمعیت ایرانی نمک را به اندازه و 89 درصد نمک را بیشتر از استاندارد مصرف می‌کنند. مطالعات نشان می‌دهند، زنان بیشتر از مردان نمک می‌خورند. وقتی به روستاها می‌رویم تازه متوجه می‌شویم که چرا فشار خون در روستائیان بالاتر است؟ تعداد روستائیانی که مصرف نمک را رعایت می‌کنند کمتر از شهری‌ها است بنابراین فشار خون روستائیان بالاتر از شهری‌ها است. این گراف‌ها نشان می‌دهد ایرانی‌ها معمولاً نسبت به عوامل خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی و عروقی و سکته‌ها بی‌توجه هستند مگر اینکه در سال آخر عمرشان با بالا رفتن فشار خون و ابتلا به انواع بیماری عروقی مصرف نمک را رعایت کنند. حدود 50 درصد جمعیت 65 تا 70 سال آن هم با بالا رفتن فشار خون‌شان میزان نمک را درست مصرف می‌کنند. اغلب جمعیت جوان نمک را بیش از مقدار لازم مصرف می‌کنند. توزیع جغرافیایی درصد مصرف نمک نشان می‌دهد، استان‌های حاشیه جنوب دریای خزر و بخش‌های جنوب اردبیل و مرکز کشور مصرف نمک‌شان بالاست و البته تفاوت معنی داری بین وضعیت اجتماعی و اقتصادی در مصرف‌کنندگان نمک وجود ندارد. گیلانی‌ها، مازندرانی‌ها، لرستانی‌ها، استان مرکزی و گلستانی‌ها با یک رشد خیلی بالایی نمک مصرف می‌کنند. زنان در گروه سنی 65 تا 69 سال مناسب‌ترین درصد مصرف نمک را در بین گروه‌های سنی دارا هستند.
فعالیت فیزیکی کم: گراف‌ها نشان می‌دهد، 90 درصد جمعیت ایرانی فعالیت‌شان به اندازه‌ای که انتظار داریم نیست و کمتر است. 83 درصد مردان و 96 درصد زنان کم تحرک هستند این یعنی تنها 4 درصد افراد فعالیت مورد انتظار را انجام می‌دهند. شهری‌ها وضع‌شان بدتر از روستایی‌ها است. آنچه که نگران کننده است، اینکه مهم نیست دختر 18 ساله یا زن 70 ساله باشید شما اصلاً فعالیت نمی‌کنید. سن روی میزان فعالیت زنان هیچ تأثیری ندارد و این مسأله نگران‌کننده‌ای است البته وضعیت مردان هم خیلی خوب نیست ولی برای زنان اصلاً فرقی نمی‌کند و باید نظام بهداشتی کشور برنامه جدی در این راستا بچینند تا خیلی از بیماری‌های ناشی از کم تحرکی را حل کنند. از لحاظ توزیع جغرافیا و پراکندگی نیز فعالیت فیزیکی کم در تمام کشور وجود دارد اما بوشهر بالاترین میزان فعالیت کم فیزیکی را دارد که نشان می‌دهد واقعاً بی‌حرکتی آرمان ملی در کشور شده است.

انتظار داشتیم در استان‌هایی که وضعیت کشاورزی‌شان بیشتر است میزان فعالیت فیزیکی بهتر باشد اما این‌گونه نیست حتی این احتمال وجود داشت که ثروتمندان تکان نمی‌خورند و فقرا حرکت‌شان زیاد است اما تفاوت فعالیت فیزیکی بین فقرا و ثروتمندان 4 درصد است و البته تفاوتی هم بین گروه‌های اجتماعی و اقتصادی وجود ندارد. محققان میزان فعالیت فیزیکی را با عدد و ارقام‌های مربوط به میزان فعالیت هنگام حمل و نقل و کار حساب می‌کنند و بر اساس فرمولی به یک عدد می‌رسند این عدد باید از 600 بالا باشد. ما در این مطالعه برای300 نفر «پدومتر» به دست‌شان نصب و فعالیت فیزیکی را بر اساس میزان قدم‌هایی که برداشته بودند، تحلیل کردیم.
مصرف الکل: بر خلاف برآوردها و تخمین‌هایی که در کشور وجود دارد آنچه مردم گزارش داده‌اند 8 درصد‌شان مصرف الکل دارند. آمارهای قبلی 22 و 18 درصد بحث می‌شد ولی واقعیت این است که شرکت کننده‌ها زیاد هم افراد دروغگویی نبودند چون حاضر شدند اطلاعات درستی دهند. یعنی حدود 8 درصد جمعیت ایرانی بزرگسال الکل مصرف می‌کنند که از این میزان 15 درصد مردان و یک درصد زنان الکل استفاده می‌کنند. طبیعتاً آمار‌ها در شهری‌ها بیشتر و روستایی‌ها کمتر است ولی گول نخوریم که این تفاوت در حد یک درصد است. برخی از این الگوها قابل انتظار بود که مردان جوان بیشتر الکل می‌خورند و با افزایش سن مصرف الکل کمتر می‌شود. توزیع جغرافیایی هم از جنوب شرقی تا مرکز است. اردبیل، کهگیلویه و بویر احمد، همدان، اصفهان، گلستان و بوشهر استان‌هایی هستند که قاچاق الکل در آنها زیاد است. از نظر شرایط اقتصادی هم هر چه افراد ثروتمندتر می‌شوند مصرف الکل‌شان بیشتر می‌شود. در ماه گذشته(دی 95)2 درصد جمعیت مصرف الکل داشته‌اند که 4 درصدشان مردان و زنان سه‌دهم درصد بودند. بین جمعیت شهری و روستایی تفاوت عجیب و غریبی دیده نمی‌شود. تهرانی‌ها بالاترین میزان مصرف الکل را در دو ماه گذشته گزارش داده‌اند، کهگیلویه و بویر احمد و گلستان هم بعد از تهران قرار دارند.

 
رانندگی با حالت مستی: اعداد و ارقام نشان می‌دهد که رانندگی‌های خطرناک در آخر هفته‌ها علت دارد. 35 صدم درصد از جمعیت ایران یا از هر هزار نفر 3 نفر گزارش داده‌اند که یک بار حداقل در حالی که مست بوده‌اند رانندگی کرده‌اند و البته در شهر و روستا تفاوتی ندارد. تهران نخستین شهری است که بیشترین میزان رانندگی با حالت مستی را دارد. بعد از آن در استان‌های کرمان، البرز و خراسان جنوبی رانندگی در حالت مستی گزارش شده است. تفاوتی هم بین وضعیت اجتماعی و اقتصادی رانندگانی که با حالت مستی رانندگی می‌کنند، وجود ندارد.
کمربند ایمنی: خبر خوب آنکه 75 درصد ایرانی‌ها کمربند ایمنی را می‌بندند؛ مردان بیشتر از زنان و روستایی‌ها کمتر از شهری‌ها کمربند ایمنی را می‌بندند. توزیع سنی و جنسی خیلی بالا و پایین نیست اما هر چه سن بالاتر می‌رود بستن کمربند ایمنی سخت می‌شود. نکته قابل توجه آنکه بوشهر وضعیت خوبی از لحاظ بستن کمربند ایمنی دارد. وضعیت اقتصادی و اجتماعی هم در این باره مؤثر است، هر چه افراد ثروتمندتر می‌شوند بیشتر از کمربند ایمنی استفاده می‌کنند. استفاده از کلاه ایمنی هنگام موتورسواری هم از کسانی پرسیده شده که حداقل در یک سال گذشته سوار موتور شده بودند. فقط 14 درصد جمعیت موتورسوارها از کلاه ایمنی استفاده می‌کنند. مردان 21 درصد و زنان 5 درصد و شهری‌ها بیشتر از روستایی‌ها کلاه ایمنی می‌گذارند. سمنان جزو استان‌هایی است که حدود 30 درصد راکبان موتورسیکلت کلاه ایمنی را بیشتر سر می‌کنند. استان‌های تهران، گیلان، البرز، زنجان و کرمانشاه بهترین و گلستان، سیستان و بلوچستان و چهارمحال و بختیاری استان‌هایی هستند که از کلاه ایمنی هنگام موتورسواری استفاده نمی‌کنند.
شیوع استعمال دخانیات(سیگار و قلیان): کسانی که در حال حاضر و در یک هفته اخیر سیگار استعمال کرده‌اند و همچنین کسانی که در یک هفته اخیر(هنگام پژوهش) یک بار قلیان کشیده‌اند جزو پژوهش حساب شده‌اند. 5 درصد جمعیت زنان و 22 درصد جمعیت مردان دخانیات مصرف می کنند، از لحاظ توزیع جغرافیایی نیز شیوع استعمال دخانیات در مناطق شهری 13 درصد و روستایی 15 درصد است. زنان و مردان استان بوشهر بیشترین درصد شیوع استعمال دخانیات را در بین استان‌ها دارند همچنین در بندرعباس بویژه در میان زنان مصرف قلیان خیلی بالا است.

درصد مصرف کافی میوه و سبزیجات به طور روزانه: درصد مصرف میوه و سبزیجات پایین و در حدود 50درصد است. روستایی‌ها 43 درصد و کمتر از شهری‌ها میوه و سبزیجات مصرف می‌کنند. نکته جالب آنکه زنان و مردان استان بوشهر بیشترین درصد مصرف کافی میوه و سبزیجات را به طور روزانه در بین استان‌ها دارند.
شیـــــــوع هیپـــــرلیپیــــــدمی: هیپرلیپیدمی (Hyperlipidemia) یا هیپرلیپوپروتئینما به معنی افزایش چربی خون است. هیپر لیپیدمی یکی از عوامل خطر شناخته شده ایجاد بیماری عروق کرونری و پیشرفت آترواسکلروز است و شدت درگیری انسدادی و تعداد رگ‌های درگیر در برنامه ریزی‌های درمانی بیماران قلبی و عروقی مهم تلقی می‌شود. بررسی این عامل در بین زنان و مردان نگران کننده است. شیوع هیپرلیپیدمی در زنان ایرانی 30 درصد و در مردان 21 درصد گزارش شده است. شهری‌ها بیشتر از روستایی‌ها به این عامل خطر گرفتار شده‌اند. به‌طوری‌که در مناطق شهری افزایش چربی خون 29 درصد و در روستاها 22 درصد است. زنان و مردان استان تهران بیشترین درصد هیپرلیپیدمی را در بین استان‌ها دارند.
شیوع پرفشاری خون: حدود یک چهارم از جمعیت زنان و مردان به پرفشاری خون مبتلا هستند.شیوع این عامل خطر در زنان 29 درصد و مردان 28 درصد گزارش شده است. شیوع پرفشاری خون در بین جمعیت شهری 28 درصد و روستایی‌ها 29 درصد است. به طور کلی زنان و مردان استان اردبیل، بیشترین درصد پرفشاری خون را در بین استان‌های کشور دارند.
شیوع چاقی: کم تحرکی عامل افزایش نرخ چاقی در بین زنان ایرانی است. حدود 30 درصد زنان و 15 درصد مردان در ایران مبتلا به چاقی هستند.گراف‌ها (نمودار) نشان می‌دهند شیوع چاقی در مناطق شهری 24 درصد و در روستایی‌ها 19 درصد است. به طور کلی زنان و مردان استان مازندران، بیشترین درصد چاقی را در بین استان‌های کشور دارند.
شیوع دیابت: بررسی شیوع دیابت نشان می‌دهد 10 درصد زنان و 8 درصد مردان به دیابت مبتلا هستند. دیابت در هر دو جمعیت روستایی و شهری به ترتیب 8 و 10 درصد گزارش شده است. تحقیقات نشان می‌دهد به طور کلی زنان و مردان استان سمنان بیشترین درصد دیابت را در بین استان‌های کشور دارند.
درصد مصرف فست‌فود در هفته: آمارها نشان می‌دهد مردان ایرانی 15 درصد وعده غذایی‌شان را خارج از خانه و فست فود می‌خورند که عمدتاً در گروه سنی 18 تا 24 سال قرار دارند. این رقم در زنان 11 درصد گزارش شده است. شهری‌ها بیشتر از روستایی‌ها و 14درصدشان فست فود مصرف می‌کنند این عدد در روستاها به 9 درصد رسیده است. هرمزگانی‌ها بیشتری درصد مصرف فست فود را طی هفته در بین استان‌ها گزارش داده‌اند.
درصد مصرف ماهی به میزان کافی در هفته: میانگین مصرف ماهی در زنان 9.5 و در مردان 10 درصد است. استان هرمزگان بیشترین درصد مصرف ماهی را به میزان کافی در هفته گزارش کرده‌اند.طبق نتایج موجود از پیمایش ملی عوامل خطر بیماری‌های غیر واگیر مصرف میزان کافی ماهی در بین روستایی‌ها 11 و در شهری‌ها 9 درصد است.

*رئیس مرکز تحقیقات بیماری‌های غیر واگیرپژوهشگاه غددو متابولیسم