این فضای رقابت و فشار بیش از حد، ممکن است عوارض معکوس مانند کاهش تمرکز را به دنبال داشته باشد. در این شرایط بسیاری از افراد خودسرانه یا به اصرار خانواده اقدام به مصرف داروهایی مثل ریتالین برای افزایش تمرکز می‌کنند. این در حالی است که عوارض مصرف چنین داروهایی گاهی می‌تواند جبران‌ناپذیر باشد.
رویارویی صحیح با مسائل ناشی از بی‌توجهی
ریتالین نام تجاری داروی متیل فنیدیت است و مهم‌ترین مصرف آن در درمان کودکانی است که دچار اختلال بیش فعالی یا کم‌توجهی می‌شوند. شیوع اختلال کم‌توجهی بین 5 تا 10 درصد میان کودکان سنین دبستان و حدود 5 درصد میان بزرگسالان رایج است. گرچه اختلال کم‌توجهی جان فرد را تهدید نمی‌کند، اما کیفیت زندگی را پایین می‌آورد و کنترل آن باعث کاهش رفتارهای منفی، افزایش تمرکز و بهبود تعامل اجتماعی در فرد می‌شود.
دکتر امیر شعبانی، روانپزشک و استاد دانشگاه علوم پزشکی ایران، درباره افرادی که به مصرف متیل فنیدیت نیاز دارند، می‌گوید: مورد اصلی تجویز متیل‌فنیدیت، اختلال نقص توجه ـ بیش‌فعالی (ADHD) است که در صورت فقدان نشانه‌های بیش‌فعالی، اختلال نقص توجه نامیده می‌شود. همچنین یکی از اختلالات خواب به نام نارکولپسی از موارد تجویز این داروست. کاربردهای دیگر این دارو برای کمک به درمان افسردگی مقاوم به درمان در کوتاه‌مدت نیز مطرح است. با این حال، در صورت نبود بیماری یا اختلال مشخصی که متیل‌فنیدیت در درمان آن کاربرد داشته باشد، مصرف این دارو تنها برای موفقیت در امتحان مورد تایید نیست.
استاد دانشگاه علوم پزشکی ایران درباره عوارض مصرف خودسرانه متیل فنیدیت تاکید می‌کند: در حالی که افراد مبتلا به اختلال نقص توجه ـ بیش‌فعالی می‌توانند زیر نظر پزشک معالج در مدتی بسیار طولانی از مزایای این دارو سود ببرند، برای جلوگیری از سوءمصرف و مصرف خودسرانه باید قوانین محکمی برای محدودسازی دسترسی بدون تجویز پزشک به دارو، برقرار باشد. البته تجویز متیل‌فنیدیت در سنین کمتر از شش سال تایید نشده است. نکته مهم این که مصرف خودسرانه و بدون ارزیابی تشخیصی متیل فنیدیت، می‌تواند در افراد دچار اختلال دوقطبی به معنای وجود سابقه ابتلا به مانیا (شیدایی) یا هایپومانیا (نیمه‌شیدایی)، با ناپایداری هیجانی و مشکلات رفتاری همراه شود.
مصرف دارو فقط با تجویز پزشک!
دکتر شعبانی درباره موارد مصرف متیل فنیدیت و امکان ایجاد وابستگی به آن توضیح می‌دهد: به‌کارگیری نوع خاصی از درمان در همه بیماری‌ها و اختلالات هنگامی عملی و منطقی است که منافع آن بر مضرات غلبه کند و این اصل در مورد متیل‌فنیدیت نیز صادق است. موارد مصرف این دارو در پزشکی مشخص است و اگر بدرستی تجویز و مصرف شود (مانند سایر داروهای مورد تایید) در مجموع مفید و موثر است. با این حال، مصرف آن به جز موارد تایید شده و زیر نظر پزشک، می‌تواند با خطراتی همراه باشد. پیش از شروع و در طول مدت مصرف متیل‌فنیدیت، ارزیابی بالینی و انجام آزمایش برای اطمینان از وضعیت مناسب جسمانی و نیز ارزیابی وضعیت روانی فرد، ضروری است. در این میان، آنچه هنگام تجویز این دارو مورد نظر است، بررسی میزان احتمال سوءمصرف و وابستگی به آن است. این احتمال در مواردی قابل اعتناست که دارو در خارج از موارد تایید شده پزشکی تجویز و استفاده شود. این نگرانی بویژه در مورد افرادی که سابقه سوءمصرف مواد دارند جدی است. با این حال این موضوع در مورد افراد دچار اختلال نقص توجه ـ بیش‌فعالی یا اختلال نقص توجه که زیر نظر پزشک دارو مصرف می‌کنند، مصداق ندارد. حتی در این موارد مصرف متیل فنیدیت، به کاهش رفتارهای پرخطر و ازجمله کاهش سوءمصرف مواد نیز منجر می‌شود.
راه‌حل مناسب برای کمک به افزایش تمرکز
نکته کلیدی در پاسخ به این سوال که برای افزایش تمرکز چه باید کرد، این است که ابتدا بدون تردید، نیاز به ارزیابی تشخیصی وجود دارد. بدیهی است شیوه مناسب کمک به افزایش تمرکز هر فرد، به علت بروز نقص تمرکز و نتیجه ارزیابی تشخیصی بستگی دارد. دکتر شعبانی در پاسخ به این سوال که چه جایگزینی می‌توان برای افزایش تمرکز در نظر گرفت می‌گوید: با این که این سوال بسیاری از افراد است و بسیاری هم به دنبال پاسخی کوتاه و جامع می‌گردند، راه‌حل یکسانی برای همه ندارد. بسیاری از کودکان، نوجوانان و افراد بزرگسال به دلیل اضطراب، دچار اختلال در تمرکز می‌شوند. هراس اجتماعی، افسردگی، سایر اختلالات روانپزشکی، خستگی، تنش‌های خانوادگی، مشکلات شغلی، آشفتگی در رابطه با اطرافیان، نارضایتی از وضعیت زندگی و بسیاری از موارد دیگر را می‌توان به عنوان عوامل مرتبط با بروز کاهش تمرکز نام برد. از سوی دیگر، مشکلات و بیماری‌های جسمانی، مصرف بعضی داروها، مصرف یا سوءمصرف الکل و سایر مواد را باید به این فهرست اضافه کرد. همچنین گاه اختلالی به نام اختلال یادگیری وجود دارد که اصولا ارتباطی با مشکل تمرکز ندارد و به اشتباه ممکن است موضوع تمرکز را مطرح کرده باشد. اختلال نقص توجه نیز وجود دارد که از دوران کودکی آغاز می‌شود و در این مورد، متیل فنیدیت یکی از داروهای موثر است و بر حسب مورد می‌تواند به مدت طولانی تجویز شود.
عوارض نامطلوب استفاده نابجا از دارو
داروهایی همچون ریتالین، آمفتامین و دکستروآمفتامین در دسته داروهای محرک قرار دارند که با ترشح دوپامین باعث افزایش تاثیر این ماده در مغز می‌شود. مصرف این دارو در مورد کودکانی که با تشخیص پزشک به آن نیاز دارند، کمک می‌کند از توانایی‌های خود بهتر بهره بگیرند و به معنای افزایش هوش کودک نیست، اما گاهی به غلط در کودکانی که هوش پایین‌تری دارند، خانواده یا مربیان آنها را ترغیب می‌کنند با مصرف ریتالین توجه‌شان را افزایش دهند. این در حالی است که ممکن است میزان یادگیری پایین باشد و گنجایش ذهنی و هوشی در حدی که انتظار می‌رود نباشد. در این موارد مصرف دارو عوارض زیادی دارد و این فرد سخت‌تر از کسی که واقعا به این دارو نیاز دارد با عوارض مواجه می‌شود. تحریک‌پذیری، بداخلاقی، زود به گریه افتادن، بهانه‌گیری و گوشه‌گیری از عوارضی است که کودکان در صورت مصرف بی‌مورد با آنها روبه‌رو می‌شوند.
اقتصاد آنلاین
