بایدها و نبایدهای استفاده از مسکن ­ها

آیا طریقه ی مصرف صحیح مسکن ها را می دانید؟ داروسازان هر روزه بارها و بارها شاهد مراجعه‌ ی افرادی هستند که بدون داشتن نسخه پزشک به داروخانه مراجعه کرده و برحسب تشخیص خود یا اطرافیانشان یک یا چند دارو درخواست می­کنند؛ علت این امر را هم مواردی همچون درمان یا پیشگیری بیماری‌های شایع مانند سرماخوردگی یا مشکلات گوارشی، سردرد، تقويت بدن و… بیان می‌کنند.

استفاده صحیح از مسکن 

متاسفانه امروزه خوددرمانی در بین مردم کشور ما بسیار شیوع پیدا کرده ­است و در ایران تقریباً همه­ ی خانواده­ ها به طور روزانه مصرف­ کننده دارو هستند به نحوی که آمار حاکی از میزان مصرفی بسیار بیشتر از استانداردهای جهانی هستند. کشور ایران به لحاظ مصرف دارو در جمع 20 کشور نخست جهان قرار داشته و در آسیا بعد از چین مقام دوم را دارد [1]. طبق آمارهای ارائه ­شده مصرف دارو در ایران سه برابر میانگین جهانی است که این رویه نامناسب هزینه های زیادی را بر کشور تحمیل کرده ­است. علاوه بر آن تخمین زده می­ شود که 83 % مردم ایران، به صورت خودسرانه دارو مصرف می­کنند [2].

بایدها و نبایدهای استفاده از مسکن ­ها

راه های خوددرمانی به عنوان معمول ­ترین شکل خود­مراقبتی [3]

  • مصرف یک داروی صنعتی یا دست ساز
  • دست­یابی به داروها بدون تجویز متخصص [2]
  • استفاده از داروهای تجویز شده قبلی در موارد مشابه [4]
  • تقسیم داروهای تجویز شده برای یک نفر بین اعضای خانواده و آشنایان
  • استفاده از داروهای اضافی باقی­مانده در منزل [2]
  • خودداری از عمل­کردن به تجویز داروی اصلی

چه از راه مصرف اضافی دارو، بدون تجویز پزشک یا عدم مصرف دارو بطورکامل، انجام شود [5].

درست است که یکی از مهم­ترین و اساسی ­ترین اقدامات برای درمان بیماری ­ها مصرف دارو می ­باشد که اگر درست انجام شود سلامت را به فرد باز می­ گرداند، اما مصرف نادرست و زیاده­ از حد دارو می ­تواند پیامدهای ناگواری داشته ­باشد؛

این پیامدها می­توانند از نارضایتی بیمار، طولانی شدن زمان بیماری و شدت آن شروع شده و به عوارض جانبی خطرناک و بستری شدن در بیمارستان و در نهایت افزایش هزینه­ های درمانی و حتی مرگ بیمار ختم شود. پس نحوه صحیح مصرف داروها و فرهنگ­ سازی این امر مهم توسط زنجیره سلامت امری بسیار مهم می‌باشد.

بایدها و نبایدهای استفاده از مسکن ­ها

پرمصرف ترین داروی مسکن

در بین داروهای مختلف، گروه مُسکن ها به ویژه دسته­ ی داروهای ضدالتهابی غیراستروییدی (که اختصاراً NSAID خوانده می‌شوند) یعنی آسپیرین، ایبوپروفن، دیکلوفناک، ایندومتاسین، ناپروکسن، مفنامیک اسید، پیروکسیکام، کتورولاک، ملوکسیکام و سلکوکسیب از جمله پرمصرف‌ترین داروهای تجویزی در جهان هستند [6].

در واقع از هر 7 بیمار یک نفر با این داروها درمان می ­شوند [7] و فروش جهانی NSAIDs  بیش از شش بیلیون می­ باشد [8] تنها در ایالات متحده 5 درصد از نسخه­ های پزشکان به NSAID ها وابسته است [9] اکثر این داروها در بسیاری از کشورها بدون نسخه پزشک نیز قابل تهیه بوده و بیماران می‌توانند بدون تجویز پزشک آن­ها را مصرف کنند [10]. در مورد کارایی این داروها در کاهش التهاب و دردهای با زمینه التهابی هیچ شکی وجود ندارد [11]، مصرف این داروها در درمان دردهای آرتریت روماتویید، استئوارتریت، نقرس، ورم مفاصل، قاعدگی­ دردناک و سایر موارد التهابی به خوبی پذیرفته شده است [12] و برای دردهای عضلانی و سردرد هم استفاده می­ شوند [13].

بایدها و نبایدهای استفاده از مسکن ­ها

تجویز مسکن برای خود

امروزه با پیشرفت تکنولوزی و وسایل ارتباط ­جمعی تبادل اطلاعات در زمینه ­های مختلف بالاخص دارویی و پزشکی به صورت وسیعی صورت می­ گیرد اما نکته­ ی مهم این­جاست که آیا این اطلاعات که ممکن است منبع موثقی هم نداشته باشند درست هستند یا خیر؟! همچنین هر فردی متناسب با سطح تحصیلات و جایگاه اجتماعی خود اطلاعات دارویی مختصری دارد اما آیا افراد با داشتن این اطلاعات ناقص می­ توانند برای دردها و مشکلات خود داروی مناسب تجویز کنند؟!

بیماری‌ ها باید توسط پزشک شناسایی شود تا وی بر اساس شناختی که نسبت به بیماری دارد دارو را تجویز کند، بنابراین راه موثر برای درمان بیماری‌ ها، استفاده از شیوه و ترکیب داروهایی است که توسط پزشک تجویز شده­است چرا که ممکن است برای شرایط هر بیمار و بیماری، دارو یا داروهای خاص و متمایزی مورد نیاز باشد. البته در مورد بیماری‌ های خفیف، در صورتیکه فرد به هر علتی نخواهد یا نتواند به پزشک مراجعه کند، لااقل باید از راهنمایی دکتر داروساز استفاده کند تا داروی مناسب و کم خطر از بین داروهایی که فروش بدون نسخه‌ی آنها آزاد است برای وی توصیه و تجویز شود.

ضمناً حتی انتخاب شکل دارویی هم در اثربخشی و عوارض دارو تأثیرگذار بوده و انجام این کار هم صرفاً توسط افراد متخصص در این حوزه (یعنی پزشک و داروساز) امکان‌پذیر است.

عوارض مسکن‌ها 

همان خواص فارماکولوژیکی (تاثیر دارو بر بدن) که موجب اثر این داروها بر درد یا آرتریت می­شود، مسئول ایجاد عوارض جانبی آنها به خصوص در دستگاه گوارش و سایر سیستم­های بدن نیز می‌باشد که گاهی اوقات حتی می‌تواند زندگی بیمار را تهدید کند[14] خونریزی، زخم­ های­ گوارشی، سوراخ­ شدگی و انسداد در دستگاه گوارش از جمله جدی‌ ترین عوارض جانبی این دسته دارویی می­ باشند [8،15 و 16]. خطر ایجاد زخم ­های­ گوارشی پس از مصرف این داروها 3-5 برابر افزایش می­ یابد به طوریکه 15-30 درصد از مصرف­ کنندگان مزمن این دسته دارویی، از زخم و خونریزی دستگاه­ گوارشی رنج می‌برند [17]به نحوی که در ایالات متحده سالانه 16500 نفر به خاطر مشکلات­ گوارشی مزبور جانشان را از دست می‌دهند [8،15 و 16].

بایدها و نبایدهای استفاده از مسکن ­ها

استفاده همزمان از چند مسکن

تعدد داروهای مصرفی بیمار عامل مهمی در ایجاد تداخلات دارویی می­ باشد؛ منطقاً هر چه تعداد داروهای مصرف شده در یک بیمار بیشتر باشد احتمال تداخلات دارویی بیشتر خواهد بود.

این نکته در مورد استفاده همزمان چند دارو از این گروه نیز صادق است؛ در این­صورت، نه تنها هیچ­گونه افزایشی در کارایی آنها دیده نمی‌شود بلکه شدت عوارض جانبی از جمله زخم ­گوارشی افزایش می­ یابد، بنابراین بهتر است از این کار اجتناب شود [18].

نتیجه گیری

بر این­ اساس، برنامه‌ریزی صحیح و اقدام فرهنگی صحیح مسئولان بهداشت و درمان و همه بخش‌هایی که در ارتباط با سلامت جامعه هستند برای تغییر باورهای نادرست دارویی مردم و بالا بردن سطح آگاهی آنها در ارتباط با خطرات جبران­ ناپذیر خود‌درمانی و مصرف بی‌رویه داروهای مسکن امری ضروری است.

ضمن این که در اکثر موارد، مصرف مُسکن‌ها به ویژه مسکن­ های قوی بدون توجیه بوده و یا اینکه روش های کم­ خطر دیگری برای کاهش درد وجود دارد،که می­توان قبل از مصرف مسکن روش ­های تسکینی جایگزین و کم ­خطر دیگر از جمله استراحت­ کردن و حذف عوامل تشدیدکننده و تحریک­ کننده درد را بکار گرفت. استفاده از دمنوش‌های گیاهی برای سردرد و همینطور فرآورده‌های گیاهی مالیدنی که در درمان دردهای عمومی و عضلانی کاربرد دارند در کنار بهره‌گیری از فرآورده‌های موضعی نظیر کرم، پماد و ژل­های مُسکن (در موارد نیاز به تسکین بیشتر) می‌تواند مفید فایده و کم‌خطرتر باشد.

از طرفی، اولویت دادن به مشاوره و آموزش بیماران و خانواده‌ها در برنامه‌های بهداشتی­ درمانی و آموزش سلامت، بالا بردن سطح آگاهی مردم از داروها و عوارض مصرف خودسرانه و بی‌رویه‌ ی آنها و همچنین کنترل و نظارت دقیق بر عملکرد داروخانه‌ها و آموزش همگانی مردم بمنظور عدم دریافت داروها بدون نسخه‌ی پزشک و نیز خودداری داروخانه­ ها از فروش آزاد داروهای نسخه‌ای می‌تواند سهم بسزایی در کاهش مصرف خودسرانه داروها داشته و به دنبال آن موجب اصلاح رفتار مصرفی دارو در بین مردم می­گردد.

 دکتر صدیقه علی‌نژاد (داروساز)

هرگونه استفاده با درج نام دکتر سلام مجاز می باشد.

منابع آمارها و نکات علمی:

  1. 1.Abdolmajid CH, Panahi Y,Alidadi A. Assesment prescriptions presented to drugstores in a hospitalin Tehran University of Medical Science. Teb o Tazkiyeh 2002; 5(44): 30-6[Article in Persian].
  2. 2.BaghianiMoghadam M, Ehrampoush M.[Evaluation of attitude and practice of studentsof Yazd University of medical sciences to self-medication]. Zahedan Journal of Research in Medical Sciences (Tabib-E-Shargh) 2006; 8:111-9.
  4. Patricia J, Neafsey R, Olga J, Surheil L. Selfmedication practice in Spanish speaking olderadults. HispHealth Care Int2007Dec; 5(4): 169-79
  5. 4.Greenhalgh T. Drug prescription and self-medication in India: an exploratory survey. SocSci Med 1987; 25(3): 307-18.
  6. 5.Shamsi M, Tajik R, Mohammadbegee A. [Effect of education based on Health Belief Model on self-medication in mothers referring to health centers of Arak]. Arak University of Medical Sciences Journal 2009; 12(3): 57-66.
  7. Warner TD, Giuliano F, Vojnovic I, Bukasa A, Mitchell JA, Vane JR. Nonsteroid drugselectivities for cyclo-oxygenase-1 rather than cyclo-oxygenase-2 are associated with human gastrointestinal toxicity: a full in vitro analysis. ProcNatlAcadSci USA,
  8. 1999Jun;96(13):7563–7568.
  9. Goldstein JL., Larson RL., Yamashita BD., Boyd MS. Management of NSAID-indicedgastropathy: An economic decision analysis. ClinTher 1997; 19(6): 1496-1509.
  10. McCarthy D. Nonsteroidal anti- inflammatory drug-related gastrointestinal
  11. toxicity: definitions and epidemiology. Am J Med 1998 Nov; 105(5A):3S-9S.
  12. Bleumink GS, Feenstra J, Sturkenboom MC, Stricker BH. Nonsteroidal anti-inflammatory drugs and heart failure. Drugs, 2003;63(6):525–534.
  13. 10.Tamblyn R. Medication use in serious: Challenges and solutions. Therapie 1996May-Jun;51(3): 269-82.
  14. 11.Dequeker J. NSAIDs/Corticosteroidsprimum non norcere. AdvExp Med Biol
  15. 1999; 455: 319-25.
  16. Harirforoosh S, Asghar W, Jamali F. Adverse effects of nonsteroidalantiinflammatory drugs: an update of gastrointestinal, cardiovascular and renal complications. J Pharm PharmSci 2013;16(5):821–847.
  17. 13.Gunter BR, Butler KA,Wallace RL, Smith SM,HarirforooshS. Non-steroidal anti-inflammatory drug-induced cardiovascular adverse events: ameta-analysis. J Clin Pharm Ther, 2017 Feb; 42(1): 27–38.
  18. 14.Bidau-Russell M,  Gabriel SE. Adverse gastrointestinal effects of NSAIDs:
  19. consequenses and costs Best. Pract Res ClinGastroenterol 2001 Oct; 15(5): 739-53.
  20. 15.Schnitzer TJ, Sheldon X, Panagiotis M, Kong SX, Mavros P, Straus WL, Watson DJ. Use of nonsteroidalantiinflammatory drugs and gastroprotective agents before the advent of cyclooxygenase-2-selective inhibitors: analysis of a large united states claims database, ClinTher 2001 Dec; 23(12): 1984-1999.
  21. 16.Pellissier JM, Straus WL, Watson DJ, Kong SX, Harper SE. Economic evaluation of rofecoxid versus nonsteroidal Anti-inflammatory drugs for the treatment of osteoarthritis, ClinTher 2001 Jul; 23(7): 1061-1080.
  22. 17.Griffin MR. Epidemiology of nonsteroidalanti inflammatory drug associated
  23. gasterointestinal injury, Am J Med 1998 Mar; 104(A): 23S-29S.
  24. 18.Karalliedde L, Henry JA.Handbook of drug interactions. 1 st ed. London, Sydney:Arnold; 1998.