از تغذیه تا سندرم متابولیك

دكتر سلطانعلی محبوب و ایوا اورنگی

در سال 1998، Reaven، مجموعه‌ای از ریسك فاكتورها را كه اغلب به صورت یك اختلال ظاهر می‌شوند، تحت عنوان سندرم X توصیف كرد. این سندرم به طور همزمان نشانه‌هایی چون پرفشاری خون، عدم تحمل گلوكز، سطوح بالای تری‌گلیسیرید و سطوح پایین لیپوپروتئین با دانسیته بالا (HDL) دارد و چون مقاومت انسولینی مهم‌ترین اختلال این سندرم به شمار می‌رود.

اصطلاح سندرم مقاومت انسولینی نیز برای تعریف این ریسك فاكتورها به كار برده می‌شود؛ ولی از آنجا كه اختلالات متابولیكی دیگری از جمله چاقی (به ویژه چاقی شكم)، سطوح بالای آپولیپوپروتئین B، سطوح بالای لیپوپروتئین با دانسیته پایین (LDL)، اختلال در فیبرینولیز و انعقاد خون نیز با این سندرم مرتبط هستند و از طرفی گزارش اخیر برنامه آموزش ملی كلسترول اهمیت كنترل این سندرم را در پیشگیری از بیماری‌های قلبی – عروقی نشان داده، لذا اصطلاح «سندرم متابولیك» برای این مجموعه از ریسك فاكتورهای متابولیك به كار برده شده است تا در واقع از كاربرد اصطلاح مقاومت انسولینی به عنوان تنها ریسك فاكتور مرتبط اجتناب شود.

شیوع این سندرم متابولیك روز به روز در حال افزایش است و امروزه حدود 25 درصد مردم دنیا به این سندرم مبتلا هستند كه حدود 10-5 درصد آنها دیابت نوع 2 دارند.

سندرم متابولیك در چند سال گذشته توجه زیادی را به خود جلب كرده است. این سندرم كه به صورت مجموعه‌ای از ریسك فاكتورهای مرتبط با منشاء متابولیكی است، می‌تواند موجب تقویت یا افزایش مستقیم بیماری‌های آترواسكلروتیك و قلبی – عروقی شود.

قدم اول در پیشگیری و درمان سندرم متابولیك تغییر در شیوه زندگی به منظور رسیدن به وزن مناسب، كاهش مصرف چربی، ترك سیگار و در برخی افراد پیروی از رژیم كاهش دهنده چربی خون است. گام بعدی، تامین ریزمغذی‌ها و ویتامین‌هایی است كه در تنظیم متابولیسم درشت‌مغذی‌ها (كربوهیدرات‌ها، پروتئین‌ها و چربی‌ها) شركت دارند.

نظر به اینكه نقش تغذیه و رژیم غذایی در پیشگیری و درمان این ناهنجاری‌های متابولیك انكارناپذیر است، در این مقاله ابتدا معیارهای بالینی تشخیص سندرم متابولیك و عوامل موثر بر آن را مورد بررسی قرار می‌دهیم، سپس به روش‌های كنترل ریسك فاكتورهای این سندرم می‌پردازیم.

در مرحله سوم نقش مكمل‌های غذایی را در رابطه با این ناهنجاری‌های متابولیك به بحث خواهیم گذاشت و در خاتمه توصیه‌های تغذیه‌ای برای بیماران مبتلا به سندرم متابولیك خواهیم داشت.

معیارهای بالینی تشخیص بیماران مبتلا به سندرم متابولیك:

حداقل سه بخش مرتبط به مقوله سلامت، ابزارهای عملی برای تشخیص بیماران مبتلا به سندرم متابولیك را ارائه كرده‌اند كه در اینجا به آنها اشاره می‌شود:

1- معیارهای بالینی گزارش سوم برنامه آموزش ملی كلسترول (ACPATP III)

چاقی شكم مردان بیشتر از 120 سانتی‌متر

زنان بیشتر از 88 سانتی‌متر

تری‌گلیسیرید پلاسما   بیشتر از mg/dl150  (بیشتر از mmol/L 7/1)

HDL-Cمردان كمتر از mg/dl 40  (كمتر از mmol/L 1)

زنان كمتر از mg/dl 50  (كمتر از mmol/L 3/1)

فشارخون بیشتر از 90/130 میلی‌متر جیوه

گلوكز ناشتا  بیشتر از mg/dl 130

2- معیارهای بالینی سازمان جهانی بهداشت (WHO)

مقاومت انسولینی كه به وسیله یكی از معیارهای زیر تشخیص داده می‌شود:

الف- دیابت نوع 2

ب- عدم تحمل گلوكز

علاوه بر دو مورد بالا معیارهای زیر را نیز باید مد نظر قرار داد:

فشارخون بالا  بیشتر از 90/140 میلی‌‌متر جیوه

تری‌گلیسیرید پلاسما    بیشتر از mg/dl 150 (بیشتر از mmol/L 7/1)

HDL-Cمردان كمتر از mg/dl 35

زنان كمتر از mg/dl 39

BMIبیشتر از kg/m2 30

نسبت دور كمر به باسن  بزرگ‌تر از 0/90 در مردان ، بزرگ‌تر از 0/85 در زنان

شواهد كافی نشان داده در افرادی كه فعالیت فیزیكی آنها كم است، تنظیم گلوكز خون به وسیله انسولین، كمتر و ریسك بیماری‌های قلبی – عروقی بالاتر است.