محمد كاشفی‌الاصل؛ متخصص دارو سازی
واژه هورمسیس (Hormesis) از لغت یونانی (Hormesis) به معنی حركت تند و اشتیاق به تحرك مشتق شده است. هورمسیس به پروسه‌ای اطلاق می‌شود كه یك سلول، ارگانیسم یا گروهی از موجودات زنده پاسخ دو فازی (دوگانه) از خود در برابر مقادیر فزاینده از یك ماده یا شرایط خاص (شیمیایی، محرك بویایی یا استرس متابولیكی) نشان می‌دهند.
معمولا تماس با دوزهای پایین، اثرات تحریكی یا سودمند و دوزهای بالا اثرات مهاری یا سمی ایجاد می‌كنند و این پدیده اغلب در مشاهدات سم‌شناسی رخ می‌دهد. در بدن انسان سیگنال‌های داخل سلولی و بین سلولی، هورمون‌ها، نوروترانسمتیرها، فاكتورهای رشد، كلسیم و پروتئین كینازها از این قانون تبعیت می‌كنند.
به علاوه فاكتورهای موثر در روند سلامتی انسان مانند ورزش و محدودیت دریافت انرژی روزانه نیز تا حدودی با مكانیسم‌های هورمتیك مطابقت دارند.مكانیسم دقیق بیوشیمیایی هنوز ناشناخته است ولی عقیده بر این است كه دوزهای پایین یك سم می‌تواند مكانیسم‌های ترمیمی خاص را در بدن تحریك نماید و این مكانیسم‌ها نه تنها قادرند اثرات سم را خنثی كنند بلكه می‌توانند باعث بهبود سایر اختلالاتی شوند كه ناشی از اثرات سم نیستند.
امروزه پدیده هورمسیس برای عوامل متعدد مانند جیوه، آرسنیك، حشره‌كش‌ها و تشعشع به اثبات رسیده‌اند و می‌توان گفت تمامی موجودات زنده اعم از باكتری‌ها، كرم‌ها، پرندگان، جوندگان از این مكانیزم حیاتی برای زنده مانده استفاده می‌كنند. Calabresse
محقق پیش روی است كه موفق شده حدود 1000 مورد از پاسخ‌های هورمتیك را در زمینه‌های بیولوژیك، سم‌شناسی و پزشكی توكسیكولوژی شناسایی و دسته‌بندی كند.
مقادیر كم كادمیوم ظرفیت تولیدمثل حلزون را تقویت كرده اما دوزهای بالای آن كشنده است.
دوزهای پایین تشعشع باعث افزایش میزان رشد گیاهان و افزایش طول عمر در موش می‌شود. مواد شیمیایی كه می‌توانند بعد از مصرف در مقادیر زیاد ایجاد سرطان كنند، در مقادیر كم باعث مهار شدن سلول سرطانی می‌شوند.
عنصر سلنیوم یك ریزمغذی است و برای سلامت انسان ضروری می‌باشد زیرا در عملكرد صحیح حداقل 30 نوع پروتئین دخیل است ولی اگر در مقادیر زیاد مصرف شود سمی است و می‌تواند باعث مرگ شود.
ویتامین A جهت رشد مناسب اعضای مختلف بدن و حفظ سلامتی چشم و سایر بافت‌های بدن الزامی است در حالی كه دریافت مقادیر زیاد آن می‌تواند منجر به آسیب كبدی و پوكی استخوان شود و نیز اثر معكوس بر دستگاه قلبی- عروقی خواهد داشت.
عنصر آهن برای سلامت گلبول‌های قرمز خون و تنظیم اعمال سایر انواع سلول‌های بدن الزامی است ولی مصرف مازاد آن می‌تواند باعث تخریب اكسیداتیو به بافت‌ها شود.
گازهایی مانند اكسیژن، منوكسید كربن و ازن نیز اثرات هورمتیك بر روی سلول‌ها و موجودات زنده دارند. در داخل بدن همواره رادیكال‌های آزاد اكسیژن تولید می‌شوند. مطالعات اخیر به وضوح نشان داده است كه مقادیر بسیار كم بعضی از رادیكال‌های آزاد وظایف مهمی را در سلول‌هایی كه شامل فعال‌سازی روند ACSRPS می‌شوند ایفا می‌كنند.
رادیكال‌های آزاد در بدن اثر هورمتیك دارند و در مقادیر طبیعی باعث تقویت پروسه فعال‌سازی كینازها و فاكتورهای Ternscription می‌شوند؛ و همچنین پاسخ سلول‌های ایمنی را برمی‌انگیزند. برای مثال در پاسخ به آلرژن ها ترشحات ماستسل‌ها رادیكال آزاد اكسیژن تولید می‌كنند كه این خود باعث دگرانولاسیون، ترشح لوكوترین‌ها و تولید سیتوكینین می‌شوند.
رادیكال‌های آزاد نیز نقش بسزایی در تنظیم عملكرد سلول آندوتلیال عروقی و فشار خون ایفا می‌كنند. میتوكندری معمولا در جرقه‌هایی تولید رادیكال‌های اكسیژن می‌نماید. یكی از وظایف این رادیكال‌ها فعال‌سازی مسیرهای پروسه هورمسیس در میتوكندری است كه بسیار فعال بوده و به همین دلیل میتوهورمسیس نامیده می‌شود.
اخیرا یافته‌های اپیدمیولوژیك بر عملكرد پروسه میتوهورمسیس صحت گذاشته و از آن حمایت می‌نمایند و حتی پیشنهاد می‌كنند كه مصرف بعضی از مكمل‌های آنتی‌اكسیدانی با كاهش میزان آندوژن رادیكال‌ها می‌توانند باعث افزایش شیوع بیماری در انسان شوند. به تازگی نقش هورمسیس در ارتباط با پدیده پیری بسیار مورد توجه قرار گرفته است.
از آن جایی كه ظرفیت حیاتی پایه هر نوع سیستم بیولوژیكی بستگی به توانایی همودینامیك (هومئوستاتیك) آن دارد، متخصصین كهولت شناسی بر این باورند كه تماس سلول‌ها و ارگانیسم‌ها با شرایط خفیف استرس‌زا می‌تواند منجر به پاسخ تطبیقی یا هورمتیك همراه با اثرات سودمند بیولوژیكی متعدد شود.
اخیرا شواهد زیادی در اثبات این ایده به دست آمده است و پژوهش‌ها نشان می‌دهد كه تماس با استرس خفیف اثرات ضد پیری دارد. ورزش نمونه‌ای در این زمینه به شمار می‌آید. بعضی از انواع استرس‌های خفیف كه جهت مطالعه بر روی پدیده هورمسیس در تحقیقات پیری استفاده می‌شوند عبارتند از:
- شوك گرمایی
- تشعشع
- پرواكسیدان‌ها
- هیپرگراویته
- محدودیت غذایی
بعضی از مولكول‌های طبیعی و مصنوعی مانند سلاسترول‌ها (Celasterols) و كوركومین‌ها با منشا گیاهی و كوئرسیتین و سولفورافان از میوه‌جات و سبزیجات اثرات سودمند هورمتیك دارند. چنین تركیباتی كه اثرات سودمند خود را بر سلامتی با تحریك و یا هدایت مسیرهای پاسخ استرس‌زا در سلول‌ها ایجاد می‌كنند هورمتین (hormetins) می‌نامند.
در نهایت شناخت و كاربرد تجربی پدیده هورمسیس می‌تواند منجر به ارایه راهكارهای جدیدی در پیشگیری و درمان بیماری‌ها مانند انواع سرطان ها، بیماری قلبی– عروقی و اختلالات نورودژنراتیو شود.
