تصور اکثر افراد این است که کدهای اخلاقی در جامعه بین دیگران همانند آنها است. تصور ما این است که دیگران هم دزدی، دروغ و اغفال دیگران را نهی می کنند. اما وقتی در مسیر زندگی با افرادی روبرو می شویم که این باور را ندارند به شدت متعجب می شویم. در برخی موارد این افراد جامعه ستیز، خودشیفته هستند یعنی فردی که دارای ویژگی های خاصی است که باعث از بین رفتن تمام زندگی اش شده است. در این مقاله از بخش روانشناسی دکتر سلام به بررسی ویژگی های فرد جامعه ستیز خودشیفته می پردازیم.
تشخیص جامعه ستیز خودشیفته
از آنجایی که تشخیص رسمی و دقیقی از افراد جامعه ستیز خ ودشیفته وجود ندارد کتاب راهنمای تشخیص اختلالات روانی (DSM) به شناخت دو اختلال شخصیتی موجود در این افراد می پردازد: یکی اختلال شخصیتی خودشیفتگی (NPD) و دیگری اختلال شخصیتی جامعه ستیزی (APD). کسانی که هردوی این اختلالات رفتاری را دارند، می توان جامعه ستیز خودشیفته نامید. عموماً تصور این است که می توان افراد جامعه ستیز خودشیفته را شناسایی کرد اما باید گفت که شناخت آنها کار چندان ساده ای هم نیست.
ممکن است برخی افراد ویژگی هایی از یک جامعه ستیز خودشیفته را داشته باشند اما نکته مهم اینجاست که اگر الگوهای رفتاری آن شخص در زندگی خودش و اطرافیان ایجاد مشکل کند آنگاه می توان آن را اختلال شخصیتی به شمار آورد.
به منظور شناخت یک فرد جامعه ستیز خودشیفته باید ویژگی های NPD و APD آن فرد را بررسی کرد. این دو بررسی از شاخه B گروه 5 کتاب راهنمای تشخیص اختلالات روانی (DSM) می باشد.
فاکتورهای اختلال شخصیتی خودشیفتگی (NPD)
اختلال شخصیتی خودشیفتگی یک الگوی فراگیر از بزرگ نمایی، نیاز به تحسین و نبود همدلی است که در ابتدای جوانی شروع شده و در زمینه های مختلف حضور دارد.
به علاوه بایستی تعداد پنج یا بیشتر از این ویژگی ها در یک فرد وجود داشته باشد تا بتوان آن فرد را دچار NPD نامید:
- داشتن یک حس مهم بودن بزرگ نمایی شده (موفقیت ها و توانایی های اغراق آمیز)
- گرفتار رویاهای قدرت، موفقیت، زیبایی فیزیکی و عشق در حد متعالی
- احساس متفاوت بودن و برتر بودن که بنظرشان فقط عده ای آنها را درک می کنند و با آنها در ارتباط هستند.
- نیاز به تعریف و تمجید بیش از حد
- داشتن حس برتری و نیاز به رفتار مطلوب از سمت دیگران
- استعمار دیگران برای رسیدن به اهداف شخصی
- نداشتن همدلی و نیازمند برانگیختن احساسات دیگران
- داشتن حس حسادت به دیگران و اینکه دیگران هم به او حسادت می کنند
- داشتن رفتارها و دیدگاه های متکبرانه
افرادی با این ویژگی گفتگوها را انحصاری کرده و با افراد دیگر با احساس برتری و بالاتر بودن رفتار می کنند. آنها از شما برای رسیدن به اهدافشان استفاده می کنند و اصلاً برایشان مهم نیست که آیا شما آسیب روحی می بینید یا خیر؟
افرادی با ویژگی NPD با پیامد های منفی از اختلال شخصیتشان دست و پنجه نرم می کنند. برخی از این نتایج شامل این موارد می شود:
- هیچ انتقادی را قبول نمی کنند
- اگر احساس کنند با آنها خوب رفتار نمی شود به راحتی بی حوصله و عصبانی می شوند
- به راحتی احساس تحقیر می کنند و در روابط دچار مشکل هستند
- دیگران را تحقیر می کنند تا خودشان را برتر جلوه دهند
- در مقابله با احساسات و رفتارهایشان دچار مشکل هستند
- در مقابل استرس و تغییرات دچار مشکل می شوند
- اگر به چیزی که به نظرشان ایده آل است دست نیابند افسرده می شوند
- احساس ناامنی، آسیب پذیری و پستی می کنند و اعتماد به نفس بسیار شکننده ای دارند
فاکتورهای اختلال شخصیتی جامعه ستیزی (APD)
اختلال شخصیتی جامعه ستیزی یک الگوی فراگیر از نادیده گرفتن و نقض حقوق دیگران می باشد که عموماً در سن پانزده سالگی اتفاق می افتد.
به علاوه بایستی تعداد سه مورد از این ویژگی ها در یک فرد وجود داشته باشد تا بتوان آن فرد را دچار APD نامید:
- عدم موفقیت در رعایت اصول و قوانین اجتماعی که منجر به ارتکاب جرم و بازداشت می شود
- درگیر حیله و نیرگ بودن (دروغ، نام مستعار، پرداخت نکردن قرض ها و . . .)
- عدم پیشرفت و درجا زدن
- کج خلقی و عصبانیت (که منجر به درگیری فیزیکی می شود)
- نادیده گرفتن امنیت و سلامت دیگران
- عدم مسئولیت پذیری در نگه داشتن شغل، تمام کردن تحصیلات و هرگونه تعهد مالی
- نداشتن حس ندامت نسبت به آزار و اذیت دیگران
شخص باید حداقل هجده ساله باشد و علایمی از این اختلال را در سن پانزده سالگی نشان داده باشد.
جامعه ستیز خودشیفته
اکنون که تصویری از اختلال شخصیتی خودشیفتگی و اختلال شخصیتی جامعه ستیزی در ذهن داریم می توانیم به درک درستی از یک فرد جامعه ستیز خودشیفته برسیم. برای اینکه کسی را در این دسته بندی قرار دهیم هر دو روش تشخیصی (NPD – APD) باید بر روی او انجام شود.
تصویر چنین شخصی با یک فرد بدون همدلی در زندگی آغاز می شود. خودشیفتگی با ویژگی های اختلال شخصیتی جامعه ستیزی تشدید می شود. چنین فردی انسان سرد و بی عاطفه ای است اما دائما به دنبال تحسین دیگران (گویی که سزاوار آن است) می باشد. او دیگران را تحقیر کرده و تصور می کند که اگر از افراد دیگر برای پیش برد اهداف خود استفاده کند، کار درستی انجام داده است.
فرد جامعه ستیز فقط در صورتی به افراد دیگر فکر می کند که برای او سودی داشته باشند در حالی که فرد خودشیفته به دنبال دیده شدن از سوی افراد دیگر است.
هنگامی که این دو شرایط را در کنار هم می گذاریم تصویر فردی ظاهر می شود که به دنبال قدرت و توانایی کنترل است و از عشق و تحسین دیگران جهت تسلط و اغفال دیگران استفاده می کند و تصورش این است که سزاوار این تحسین و برتری می باشد. افراد جامعه ستیز هیچگاه احساس گناه نمی کنند و هرگز عذرخواهی، ندامت و پشیمانی از آنها سر نمی زند.
حتی هنگامی که چنین افرادی با چنین خصوصیات رفتاری دچار مشکل می شوند (مثلاً به زندان میافتند) نیز دست از این رفتارها برنمی دارند. جامعه برای آنها شبیه یک بازی است که افراد داخل آن حکم مهره های بازی را دارند. هنگامی که او از افراد خسته می شود و یا برای او کارایی لازم را ندارند به راحتی آنها را کنار می گذارد.
یک فرد خوشیفته بدون ویژگی های جامعه ستیزانه گاهی دچار احساس گناه و ندامت می شود و می توان به او با روان درمانی کمک کرد. اما یک فرد جامعه ستیز خودشیفته به هیچ عنوان درگیر آن احساسات نمی شود و همچنین نمیتوان با روان درمانی به او کمک کرد. درمان هم برای او حکم یک بازی را دارد که پزشک معالج مهره بازی اوست.
نمونه یک فرد جامعه ستیز خودشیفته
به نظر شما یه فرد جامعه ستیز خودشیفته چگونه است؟ در حالی که علایم و نشانه های مختلفی وجود دارد می توان به یک جمع بندی از ویژگی های کلی این دسته از افراد دست یافت.
ممکن است این تیپ افراد را بیشتر در مجلات و روزنامه ها دیده باشید مانند افرادی که در قتل های زنجیره ای یا رسوایی های مالی دست دارند. اکثر زندانیان داخل زندان ها از این افراد هستند (طبق آمار جمعیت افراد دچار چنین اختلال شخصیتی شامل 70 درصد در زندان در مقابل 2 تا 3 درصد در جامعه می باشد). در انتهای این طیف شخصیتی میتوان افرادی را در جامعه و بین خودمان یافت که با زیر پا گذاشتن افراد دیگر در حال بالا رفتن از نردبان هستند و یا در یک اداره دولتی به سمت ریاست خود مشغول می باشند.
بخش ترسناک ماجرا اینجاست که دیدن و شناختن چنین افرادی کار دشواری است. این افراد بسیار خوش تیپ، مرتب، خوش پوش و موفق به نظر می رسند. آنها حتی در امور خیریه شرکت می کنند نه به این معنی که برایشان مهم است بلکه برای اینکه آنها را خوب جلوه دهد. از بیرون تشخیص این افراد بسیار دشوار است.
در موارد خاصی که افراد ثروتمند دچار این اختلال شخصیتی هستند تشخیص آنها بسیار دشوار است. یک خودشیفته جامعه ستیز که صاحب یک شرکت است ممکن است به دلیل این اختلال شخصیتی اقساط مالی خود را پرداخت نکند و یا محصول شرکتش را به درستی نفروشد.
برخی از این افراد خیلی زود عصبانی شده و دچار درگیری فیزیکی می شوند ولی برخی دیگر از لحاظ احساسی دچار مشکل می شوند. جدای از هرگونه آسیبی که این گونه افراد به دیگران وارد می کنند، خودشان را از هرگونه چارچوب اخلاقی معاف می کنند و این مهمترین دلیل خطر آنها برای جامعه است.
دلایل این اختلال
به طور قطع و یقین نمی توان گفت که دلایل به وجود آمدن این اختلالات شخصیتی (NPD – APD) چیست اما عمدتاً محیط، ژنتیک و بیولوژی اعصاب نقش مهمی را در این مشکل ایفا می کنند. این اختلالات در بین مردان بیشتر از زنان است و معمولا در سنین نوجوانی و جوانی بروز می کند. از این رو می توان برخی عوامل مانند نحوه تربیت افراد و عوامل تنش زا در محیط را به همراه ژنتیک و بیولوژی فرد برای ظهور این گونه اختلالات موثر خواند.
ویژگی های مشترک بین فرد خودشیفته و فرد جامعه ستیز
ویژگیهای مشترک بین افراد دچار اختلال شخصیتی خودشیفتگی و جامعه ستیزی چیست؟ هردو گروه بسیار جذاب، کاریزماتیک، غیرقابل اعتماد، کنترل کننده، خودخواه و متقلب هستند. هردو هیچ مسئولیتی در قبال رفتار خود قبول نمی کنند همچنین معمولا درک و بینشی از اختلال شخصیتی خود ندارند.
خودشیفتگی در مقابل جامعه ستیزی
تفاوت بین بین افراد دچار اختلال شخصیتی خودشیفتگی و جامعه ستیزی چیست؟ هرچند در این مقاله سعی داریم به معرفی افرادی بپردازیم که ترکیبی از هر دو اختلال شخصیتی را دارند اما بد نیست کمی هم از اختلاف بین این دو بدانیم.
در کل معتقد هستیم که عوامل ایجاد کننده هرکدام متفاوت است. در مورد افراد خودشیفته باید گفت که نفس فرد (ego) همیشه در تلاطم است و این عامل اصلی به وجود آورنده رفتارهای اوست در حالی که شخص جامعه ستیز توسط احساس علاقه به خودش (self-interst) کنترل می شود و در لحظه متناسب با موقعیت تصمیم می گیرد. جامعه ستیزها مانند فریبکاران کلاسیک هستند در حالی که خودشیفته ها مانند افرادی هستند که برای بهتر جلوه دادن خودشان همیشه تظاهر می کنند.
افراد جامعه ستیز از تحت تاثیر قرار دادن دیگران برای ساختن نفس خود استفاده نمی کنند بلکه هدفشان رسیدن به برنامه هایشان است. این افراد در قیاس با خودشیفته ها کمتر لاف می زنند اما با تعریف و تمجید از دیگران از شما برای رسیدن به هدفشان استفاده می کنند.
جامعه ستیزها بیشتر به دنبال حساب کتاب، در حالی که خودشیفته ها بیشتر واکنشی هستند. افراد جامعه ستیز حتی ممکن است برای رسیدن به یک هدف بزرگ شخصیت خودشان را زیر پا گذاشته و عذرخواهی کنند.
خودشیفته ها با استعمار دیگران برای موفقیت تلاش می کنند اما افراد جامعه ستیز برای رسیدن به هدفشان هر ریسکی را می پذیرند.
درمان اختلال جامعه ستیز خودشیفته
آیا درمانی برای اختلال شخصیتی خودشیفتگی جامعه ستیز وجود دارد؟ متاسفانه میزان درمان به مقدار بینش فرد نسبت به اختلالش بستگی دارد. با این وجود فرد خودشیفته را می توان تحت درمان قرار دارد اما افراد جامعه ستیز در مقابل درمان هم سعی در سوء استفاده از طرف مقابل (به عنوان نمونه پزشک روانشناس) و رسیدن به اهدافشان دارند. به هرحال می توان افراد دچار این دو دسته اختلال شخصیتی (NPD – APD) را با گفتار درمانی درمان کرد.
افراد خودشیفته هیچگاه خودشان اقدام به درمان نمی کنند مگر اینکه دچار یک مشکل مانند افسردگی، مشکلات روحی و یا مشکلات زندگی مشترک با شخص دیگر شوند و طرف مقابلشان اصرار به درمان آنها داشته باشد. افراد جامعه ستیز حتی اگر بر اساس حکم دادگاه ملزم به درمان شوند، آن را دنبال نمی کنند چون اساساً معتقدند که هیچ مشکلی ندارند.
درمان افراد مبتلا به اختلال شخصیتی خود شیفتگی (NPD) معمولا بر مبنای ایجاد یک حس ارتجاعی مثبت از نفس درون بیمار است. این کار بسیار مشکل است چون او این روند درمان را توهین آمیز می داند.
از طرف دیگر افراد مبتلا به اختلال شخصیتی جامعه ستیزی (APD) به دیگران وابسته هستند. آنها معمولا دارای خانواده و نزدیکان هستند و ایجاد این تغییرات رفتاری و شخصیتی زیر نظر یک پزشک برایشان قابل تحمل تر است.
مقابله
موارد ذکر شده در قسمت پایین به شما کمک کند که افراد دچار اختلال شخصیتی خودشیفتگی جامعه ستیز را راحت تر شناسایی کنید:
- دائما شما را مقصر به حساب میاورند نه خودشان
- شما را با انتقاد و سکوت تنبیه می کنند
- شما را مسئول اشتباهات و خطاهای خودشان می کنند
- به شما احساس خاص بودن می دهند ولی ناگهان بدون دلیل عقب نشینی می کنند
- نسبت به ظاهرشان وسواس دارند و نیازمند تعریف و تمجید هستند
متاسفانه این گونه افراد در پیدا کردن دیگران برای اغفال بسیار موفق هستند. آنها می دانند که شما قابل اعتماد هستید و اشتباهات آنان را به گردن می گیرید چون شما نمی خواهید واقعیت را ببینید.
به هر حال هرگاه احساساتی همچون عصبانیت، عدم اعتماد و ترس در شما ظاهر شد، پس دلیل کافی برایتان وجود دارد. به این روش، ناهنجاری شناختی میگویند چون باور دارید که این فرد مانند ظاهرش بسیار موجه است.
اولین قدم در مواجه با چنین فردی تفسیر مجدد واقعیات است. هیچگاه به فردی که دچار این اختلال شخصیتی است منفعت برآمده از شک و شبهه را هدیه نکنید.
شما آدم خوبی هستید و سعی دارید خوبی را در افراد دیگر هم ببینید، این قابل درک است اما این دیدگاه ممکن است کار شما را سخت کند. ممکن شما در یک موقعیت متضرر اجتماعی و مالی گرفتار شوید و نتوانید با آن مبارزه کنید.
مهمتر از همه اینکه اگر رابطه به سوء استفاده آن فرد بیانجامد شما هرچه سریعتر باید رابطه را ترک کنید. اگر سوء استفاده ای نیست پس باید مرزها و محددیت هایی را تعریف کنید و بدانید که فردی با این اختلالات را نمی توان تغییر داد. تصمیم گرفتن به رفتن یا ماندن در این رابطه کار راحتی نیست. باید شناخت کافی از یکدیگر در مواجهه با شرایط مختلف ایجاد شود. جنگیدن و بحث کردن با فردی دچار این اختلالات کمکی به بهبود او نمی کند بلکه رابطه را بیشتر دچار چالش می کند.
و در پایان . . .
اگر کسی را می شناسد که دچار اینگونه اختلال شخصیتی است بدانید که تغییر دادن و درمان او تقریباً امری محال است. بهترین راه این است که با دانش کافی برای خود محدودیت ها و مرزهایی را تعریف کنید و از او تا حد امکان دوری کنید. اگر خود را در حال سوء استفاده از طرف او دیدید بهترین راه ترک رابطه و آن شخص است.
