در شخص بزرگسال حدود ۶۰% وزن بدن را مایع ( آب و الکترولیت) بوجود می آورد . عناصری مانند سن و جنس و مقدارچربی بدن روی اندازه مایع بدن تاثیر می گذارند. مایعات بدن در دو قسمت قرار دارند: داخل سلول (مایع داخل سلولها) و خارج سلول ( مایع بیرون سلولها). دو سوم مایعات بدن را مایع درون سلولی [۱](ICF) بوجود می آورد که اساسا ”در توده عضلانی اسکلتی قرار می گیرد . مایع خارج سلولی[۲] (ECF) که یک سوم مایعات بدن را بوجود می آورد در سه جا توزیع می گردد:
- داخل عروقی یا پلاسما (Intravenous Fluid)
- مایع ترانس سلولار (Transcellular Fluid)
- مایع بین سلولی (Intrascellular Fluid)
فضای داخل عروقی ( مایع موجود در رگهای خونی) شامل پلاسما است. حدود ۳ لیتر از ۶ لیتر خون از پلاسما تشکیل شده است. باقیمانده ۳ لیتر خون شامل گلبولهای قرمز، سفید و پلاکت ها است . مایع بینابینی به حجم تقریبی ۸ لیتر ( در فرد بالغ) در اطراف سلولها قرار دارد و لنف نمونه ای از این مایع بینابینی است. مایع ترانس سلولی کوچکترین جزء کومپارتمان خارج سلولی است . که حجمی معادل یک لیتر دارد. مایع مغزی – نخاعی، پریکارد، سینوویال، داخل چشمی، پلور ،عرق و ترشحات لوله گوارش نمونه های مایع سلولی محسوب می شوند .
برای حفظ تعادل بین فضاها و بخش های های اصلی مایعات بدن به طور مرتب بین فضاها جابجا می شوند از دست دادن مایع می تواند این تعادل را به هم بزند گاهی مایع بدن تلف نشده است ولی در دسترس استفاده برای فضاهای مایع داخل سلولی یا خارج سلولی نیز نیست . اتلاف مایع خارج سلولی (ُECF) به فضایی که در تعادل بین فضاهای داخل و خارج سلولی شرکت ندارد . را اصطلاحا” به جابجایی مایع به فضای سوم می نامند.
کاهش حجم ادارار علیرغم مایع درمانی کافی یک از نشانه های زودرس جابجایی مایع یه فضای سوم است. حجم ادرار به علت خروج مایع از فضای داخل سلولی کم می شود در این حالت خون کمتری به کلیه ها می رسد و کلیه ها نیز سعی می نمایند با کم کردن حجم ادرار این موضوع را جبران کنند. افزایش سرعت ضربان قلب ، کاهش فشار خون ، کاهش فشار سیاهرگی مرکزی (CVP) ادم ، افزایش وزن و عدم تعادل بین دریافت و دفع مایعات از دیگر نشانه های رفتن مایع به فضای سوم هستند . آسیت ، سوختگی و خونریزی شدید داخل مفصل یا حفرات بدن نمونه هایی از جابجایی مایع به فضای سوم محسوب می شوند.
الکترولیت ها:الکترولیت های موجود درمایعات بدن جزء عناصر شیمیایی فعال به شمار می روند. کاتیونهای (حامل بار مثبت) اصلی شامل سدیم ، پتاسیم، کلسیم، منیزیوم و یونهای هیدروژن می باشند. آنیونهای ( حامل بار منفی ) اصلی شامل کلراید،بیکربنات ، فسفات، سولفات و یونهای پروتئینه تشکیل می دهند.
غیر الکترولیتها:مواد غیر الکترولیت شامل گلوکز، آمینواسید ، اوره ، کراتینین و… که از لحاظ شیمیائی غیر فعال و فاقد بار الکتریکی است
هموستاز[۳]: بدن از طریق هورمونها و مکانیسم های متعدد تعادل مایع ورودی و خروجی بدن را حفظ می کند. به این تعادل حاصله هموستاز گویند. قانون کلی که در افراد بزرگسال سالم وجود دارد این است که دفع ادرار با مصرف مایعات در حال تعادل باشد.
اختلالات مربوط به حجم مایع
کمبود حجم مایع (هیپوولمی)
زمانی که از دست دادن حجم مایع خارج سلول نسبت به مصرف مایع بیشتر شود ، کمبود حجم مایع[۴] (FVD) ایجاد می شود. کاهش حجم مایعات بدلیل از دست دادن مایعات بدن ، بخصوص در صورتی که مایعات مصرفی همزمان کاهش یابد ، ایجاد می شود. خردسالان ، افراد مسن و یا بیماران روانی ( که مصرف مایعات کمی دارند) عمدتا” در معرض خطر هیپوولمی هستند.
علل FVD عبارتند از : از دست رفتن مایعات بطور غیر طبیعی ( استفراغ ، اسهال، ساکشن ترشحات گوارشی ، تعریق ) و کاهش مصرف مایع ( تهوع یا عدم دسترسی به مایعات) ، سایر عوامل خطرزا شامل دیابت بیمزه، نارسائی غده فوق کلیوی، دیورز اسموتیک ، خونریزی و کوما می باشد. شیفت مایع به فضای سوم یا حرکت مایع از گردش خون به سایر فضاهای بدن ( ادم اندامها ، آسیت) نیز ممکن است سبب ایجاد FVD شود.
تظاهرات بالینی
FVD بسته به میزان اتلاف مایع بصورت خفیف ، متوسط و شدید تظاهر می یابد. علائم FVD عبارتست از : کاهش شدید وزن، کاهش تورگور پوستی، کم شدن حجم ادرار، غلیظ شدن ادرار، هیپوتانسیون ارتوستاتیک یا مثبت شدن Tilt test( افت فشار خون سیستولیک بیش از mm Hg15 حین تغییر وضعیت بیمار از حالت خوابیده به نشسته ) ، نبض سریع و ضعیف ، کاهش فشار ورید مرکزی ، پوست سرد و نمناک، بیحالی و افت درجه حرارت بدن، در افراد سالخورده بدلیل کاهش خاصیت ارتجاعی پوست، بجای کنترل تورگور پوستی، بررسی قوام و وضعیت زبان بیمار قابل اطمینان است. در بیماران مبتلا به کمبود حجم، نسبت BUNخون به کراتینین سرم افزایش می یابد ( بیش از ۲۰به ۱)
اقدامات درمانی و مراقبت پرستاری در FVD:
در موارد FVD خفیف تا متوسط مصرف مایعات خوراکی و در موارد شدید ، استفاده از مایع درمانی وریدی ارجحیت دارد. محلولهای الکترولیتی ایزوتونیک ( مانند رینگر لاکتات یا نرمال سالین ۹/.% ) جهت افزایش حجم پلاسما کاربرد دارد. در صورت نرمال شدن فشار خون بیمار از محلول های هیپو تونیک ( مانند کلرید سدیم ۴۵/.% ) استفاده می شود تا هم آب و الکترولیت های لازم را جهت دفع مواد دفعی ناشی از سوخت و ساز توسط کلیه تامین نمایند. اندازه گیری و ثبت I&O یکی از قسمت های مهم ارزیابی بیمار می باشد و شناخت هر گونه انحراف I&O لازم است ( کاهش تدریجی ادراری می تواند نشانه مکانیسم تطبیقی بدن در اختلال مایع هیپر اسمولار یا FVD باشد) . اندازه گیری دقیق I&O می تواند به تشخیص بیماران در معرض خطر و یا مبتلا به اختلال مایع، الکترولیت کمک می کند. می بایست کنترل I&O در مراکز درمانی برای بیماران تب دار ، بعد از پروسیجرهای خاص ، مبتلا به نارسائی قلبی ، بیماران بدحال ، و بیماران کلیوی بدقت انجام گیرد.
کنترل میزان جذب و دفع مایعات هر ۸ ساعت، توزین روزانه، بررسی وضعیت همودینامیک ( کنترل علائم حیاتی ، فشار ورید مرکزی )، کنترل تورگور پوستی و قوام زبان بیمار در بیماران FVD ضرورت دارد.
افزایش حجم مایعات (هیپرولمی )
فزونی حجم مایعات[۵] (FVE) به افزایش حجم مایع در مایع خارج سلولی ( ناشی از احتباس غیر طبیعی آب و سدیم ) گفته می شود. عواملی که به بروز FVE کمک می کنند شامل نارسائی احتقانی قلب ، نارسائی کلیوی ، سیروز کبدی و مصرف مقادیر زیاد نمک .
تظاهرات بالینی
علائم FVE ناشی از انبساط حجم ECF بوده و شامل ادم ( اغلب در اطراف چشمها ، اندلامها، و ناحیه خاجی ) افزایش وزن ، اتساع وریدهای گردنی ، تنگی نفس و رال ریوی ، افزایش ضربان قلب ، افزایش فشار نبض ، افزایش دفع ادرار ، در گرافی قفسه سینه علائم احتقان ریوی دیده می شود. کاهش BUN و هماتوکریت از یافته های آزمایشگاهی است .
اقدامات درمانی و مراقبت های پرستاری در FVE
قطع مصرف مایعات وریدی ، استفاده از داروهای دیورتیک و محدود کردن مصرف مایعات و سدیم از جمله اقدامات درمانی است . در صورت موثر نبودن درمان داروئی ، می توان از همودیالیز یا دیالیز صفاقی استفاده نمود.
از جمله مراقبت های پرستاری در FVE :
- کنترل جذب و دفع
- توزین روزانه بیمار
- کنترل ادم اندامها
- سمع صداهای ریوی از نظر وجود رال و…… را می توان ذکر کرد.
منبع-پرستاران توانمند ایران
