شنوایی یکی از حواس مهم انسان است که نقش کلیدی در ارتباطات، یادگیری و کیفیت زندگی ایفا می‌کند. با این حال، برخی داروها می‌توانند تأثیرات منفی بر سیستم شنوایی داشته باشند و منجر به مشکلاتی مانند کاهش شنوایی، وزوز گوش (Tinnitus) و حتی ناشنوایی دائمی شوند. این داروها که به عنوان داروهای اتوتوکسیک (Ototoxic) شناخته می‌شوند، شامل برخی از آنتی‌بیوتیک‌ها، داروهای شیمی‌درمانی، داروهای ضدالتهابی غیر استروئیدی (NSAIDs) و دیورتیک‌های خاص می‌باشند. در این مقاله، اثرات داروهای مختلف بر شنوایی بررسی شده و مکانیسم‌های احتمالی آسیب به سیستم شنوایی توضیح داده می‌شود. همچنین، راهکارهایی برای کاهش خطرات مرتبط با مصرف این داروها مورد بحث قرار خواهد گرفت.
شنوایی نقش اساسی در برقراری ارتباط اجتماعی، یادگیری و تعامل با محیط دارد. با این حال، برخی عوامل از جمله بیماری‌ها، قرار گرفتن در معرض صدای بلند و استفاده از برخی داروها می‌توانند باعث کاهش شنوایی شوند. داروهای اتوتوکسیک گروهی از داروها هستند که می‌توانند به سلول‌های مویی گوش داخلی، عصب شنوایی و یا ساختارهای دیگر آسیب برسانند. این آسیب ممکن است موقتی یا دائمی باشد و شدت آن به نوع دارو، دوز مصرفی، مدت زمان مصرف و شرایط فیزیولوژیکی فرد بستگی دارد.
داروهای اتوتوکسیک و تأثیرات آن‌ها بر شنوایی
آنتی‌بیوتیک‌های آمینوگلیکوزیدی
آنتی‌بیوتیک‌های گروه آمینوگلیکوزید مانند جنتامایسین، استرپتومایسین، کانامایسین و توبرامایسین معمولاً برای درمان عفونت‌های شدید باکتریایی استفاده می‌شوند. با این حال، تحقیقات نشان داده‌اند که این داروها می‌توانند سلول‌های مویی گوش داخلی را تخریب کنند و باعث کاهش شنوایی دائمی شوند.
مکانیسم اثر
- آمینوگلیکوزیدها باعث تولید رادیکال‌های آزاد در گوش داخلی می‌شوند که به سلول‌های مویی آسیب می‌رسانند.
- این داروها به گیرنده‌های خاصی در حلزون گوش متصل شده و مرگ سلولی را القا می‌کنند.
- برخی افراد به دلیل زمینه ژنتیکی حساسیت بیشتری به اثرات اتوتوکسیک این داروها دارند.
علائم و نشانه‌ها
- کاهش شنوایی تدریجی یا ناگهانی
- وزوز گوش (Tinnitus)
- مشکلات تعادلی، به ویژه در بیمارانی که استرپتومایسین مصرف کرده‌اند
داروهای شیمی‌درمانی (پلاتینوم-بنیان)
داروهای شیمی‌درمانی مانند سیس‌پلاتین و کربوپلاتین که برای درمان سرطان استفاده می‌شوند، اثرات شدیدی بر شنوایی دارند.
مکانیسم اثر
- این داروها باعث مرگ سلول‌های مویی در گوش داخلی می‌شوند.
- استرس اکسیداتیو ایجاد شده توسط سیس‌پلاتین منجر به التهاب و آسیب به ساختارهای گوش داخلی می‌شود.
علائم و نشانه‌ها
- کاهش شنوایی فرکانس‌های بالا، که ممکن است در مراحل اولیه قابل تشخیص نباشد
- وزوز گوش
- کاهش شنوایی دائمی پس از چند دوره شیمی‌درمانی
داروهای ضدالتهابی غیر استروئیدی (NSAIDs)
داروهایی مانند ایبوپروفن، ناپروکسن و آسپیرین که به طور گسترده برای کاهش درد و التهاب استفاده می‌شوند، در دوزهای بالا ممکن است اثرات موقتی یا دائمی بر شنوایی داشته باشند.
مکانیسم اثر
- این داروها جریان خون به گوش داخلی را کاهش داده و باعث ایجاد تغییرات در عملکرد حلزون گوش می‌شوند.
- در مواردی، می‌توانند باعث تغییرات موقتی در حساسیت شنوایی شوند.
علائم و نشانه‌ها
- وزوز گوش
- کاهش شنوایی موقتی که پس از قطع مصرف دارو بهبود می‌یابد
دیورتیک‌های لوپ (داروهای ادرارآور)
دیورتیک‌هایی مانند فوروزماید و بومتانید که برای درمان فشار خون بالا و نارسایی قلبی استفاده می‌شوند، می‌توانند بر شنوایی تأثیر بگذارند.
مکانیسم اثر
- این داروها باعث تغییر در تعادل الکترولیت‌های گوش داخلی می‌شوند و فشار مایع در حلزون گوش را تحت تأثیر قرار می‌دهند.
علائم و نشانه‌ها
- کاهش شنوایی موقتی یا دائمی
- احساس پُری در گوش
عوامل مؤثر بر شدت اثرات اتوتوکسیک داروها
شدت آسیب شنوایی ناشی از داروهای اتوتوکسیک به عوامل متعددی بستگی دارد:
دوز و مدت مصرف: دوزهای بالاتر و مصرف طولانی‌مدت خطر بیشتری دارند.
سن بیمار: نوزادان، کودکان و سالمندان حساسیت بیشتری دارند.
زمینه ژنتیکی: برخی افراد به دلیل جهش‌های ژنتیکی خاص آسیب‌پذیری بیشتری دارند.
وجود بیماری‌های دیگر: بیماری‌های کلیوی یا دیابت می‌توانند خطر اثرات جانبی را افزایش دهند.
مصرف هم‌زمان چند داروی اتوتوکسیک: استفاده هم‌زمان از چند داروی آسیب‌رسان به گوش می‌تواند اثرات مخرب را تشدید کند.
پیشگیری و مدیریت آسیب‌های شنوایی ناشی از داروها
با توجه به عوارض جدی برخی داروها بر شنوایی، راهکارهای مختلفی برای پیشگیری و مدیریت این آسیب‌ها وجود دارد:
✅ پایش شنوایی قبل و در حین مصرف دارو:
- انجام تست شنوایی (Audiometry) پیش از شروع درمان با داروهای اتوتوکسیک
- بررسی مداوم تغییرات شنوایی در طول دوره درمان
✅ کاهش دوز و مدت زمان مصرف:
- استفاده از حداقل دوز مؤثر برای کاهش احتمال آسیب
- تغییر نوع دارو در صورت امکان
✅ استفاده از داروهای محافظ شنوایی:
- برخی مطالعات نشان داده‌اند که آنتی‌اکسیدان‌هایی مانند NAC (N-acetylcysteine) ممکن است از آسیب شنوایی جلوگیری کنند.
✅ اجتناب از مصرف هم‌زمان چند داروی اتوتوکسیک:
- در صورت امکان، از ترکیب داروهایی که خطرات شنوایی دارند، پرهیز شود.
✅ مشورت با پزشک در صورت بروز علائم شنوایی:
- در صورت مشاهده علائمی مانند وزوز گوش یا کاهش شنوایی، بلافاصله به پزشک مراجعه شود.
نتیجه‌گیری
مصرف برخی داروها می‌تواند تأثیرات جدی و در برخی موارد غیرقابل بازگشت بر شنوایی داشته باشد. آنتی‌بیوتیک‌های آمینوگلیکوزیدی، داروهای شیمی‌درمانی، NSAIDs و دیورتیک‌های خاص از جمله داروهای اتوتوکسیک هستند که باعث آسیب به سلول‌های مویی گوش داخلی و کاهش شنوایی می‌شوند. با پایش دقیق شنوایی، استفاده از حداقل دوزهای مؤثر، اجتناب از مصرف هم‌زمان داروهای پرخطر و انجام اقدامات پیشگیرانه می‌توان خطر این عوارض را کاهش داد. آگاهی بیماران و پزشکان در این زمینه می‌تواند نقش مهمی در حفظ سلامت شنوایی افراد داشته باشد.
