تهوع و استفراغ دو علامت بسیار شایع در پزشکی هستند که در بسیاری از بیماری‌ها و شرایط مختلف ظاهر می‌شوند. این دو پدیده، هرچند اغلب در کنار هم بروز می‌کنند، اما از نظر فیزیولوژیکی و بالینی تفاوت‌های قابل توجهی دارند. درک تفاوت میان تهوع و استفراغ و آگاهی از علل، مکانیسم‌ها و راه‌های درمان آن‌ها می‌تواند نقش مهمی در تشخیص صحیح و مدیریت بهتر بیماران داشته باشد.
تهوع چیست؟
تعریف تهوع
تهوع (Nausea) به احساس ناراحتی یا نارضایتی در ناحیه فوقانی شکم گفته می‌شود که معمولاً با میل به استفراغ همراه است، اما لزوماً به استفراغ منتهی نمی‌شود. تهوع یک علامت ذهنی است؛ یعنی توسط بیمار گزارش می‌شود و قابل مشاهده یا اندازه‌گیری مستقیم توسط پزشک نیست.
منشأ لغوی
کلمه “Nausea” ریشه‌ای یونانی دارد و به معنی بیماری دریا یا حالت ناخوشی ناشی از حرکت است. در یونان باستان، این حالت اغلب در سفرهای دریایی رخ می‌داد و به همین دلیل با واژه “naval” (مرتبط با دریا) هم‌ریشه است.
مکانیسم تهوع
تهوع یک واکنش پیچیده است که شامل تعامل سیستم عصبی مرکزی، سیستم عصبی محیطی، اندام‌های گوارشی و فاکتورهای روانی می‌شود. مرکز کنترل تهوع و استفراغ در ساقه مغز، در ناحیه‌ای به نام ناحیه شیمیابزاری (Chemoreceptor Trigger Zone – CTZ) قرار دارد. این ناحیه به انواع محرک‌ها، از جمله داروها، سموم، بوی نامطبوع، درد، یا تحریک مکانیکی دستگاه گوارش پاسخ می‌دهد.
استفراغ چیست؟
تعریف استفراغ
استفراغ (Vomiting) به خروج محتوای معده به سمت دهان از طریق انقباض‌های عضلات شکم و دیافراگم و باز شدن اسفنکتر مری تحتانی گفته می‌شود. استفراغ یک پدیده فیزیکی است که قابل مشاهده بوده و با علائمی همچون انقباض‌های شدید شکم، حالت تهوع شدید، افزایش بزاق و گاهی تعریق همراه است.
فیزیولوژی استفراغ
فرآیند استفراغ شامل مراحل زیر است:
مرحله تهوع: احساس اولیه که پیش از استفراغ رخ می‌دهد.
مرحله رتچینگ (Retching): انقباضات بدون خروج محتویات معده؛ نوعی تلاش برای استفراغ.
مرحله خروج: باز شدن اسفنکتر مری تحتانی، انقباض معده و دیافراگم، و خروج محتویات معده از دهان.
بخش سوم: تفاوت‌های اصلی بین تهوع و استفراغ
| ویژگی | تهوع (Nausea) | استفراغ (Vomiting) |
|---|---|---|
| تعریف | احساس ناراحتی و میل به استفراغ | خروج فیزیکی محتویات معده از دهان |
| ماهیت | ذهنی و گزارش‌شده توسط بیمار | عینی و قابل مشاهده توسط دیگران |
| کنترل عصبی | بیشتر توسط ناحیه CTZ و عوامل ذهنی | توسط مرکز استفراغ در ساقه مغز |
| مرحله پیش‌درآمد | بله | معمولاً بعد از تهوع رخ می‌دهد |
| لزوم وقوع توأم | ممکن است تهوع بدون استفراغ وجود داشته باشد | اما استفراغ معمولاً با تهوع همراه است |
| قابل سنجش بودن | غیرقابل اندازه‌گیری عینی | قابل ثبت و بررسی از نظر کمیت و کیفیت |
علل تهوع و استفراغ
علل مشترک
-
عفونت‌های گوارشی (ویروسی، باکتریایی)
-
بارداری (خصوصاً سه‌ماهه اول)
-
مسمومیت غذایی
-
داروها (شیمی‌درمانی، آنتی‌بیوتیک‌ها، مسکن‌ها)
-
حرکت (ماشین، هواپیما، دریا)
-
سردردهای میگرنی
-
اختلالات روانی (اضطراب، پانیک)
علل خاص تهوع
-
بو یا مزه نامطبوع
-
تماشای صحنه‌های ناخوشایند
-
اضطراب یا ترس
-
درد شکم خفیف یا استرس روانی
علل خاص استفراغ
-
انسداد روده
-
افزایش فشار داخل جمجمه
-
التهاب آپاندیس
-
مسمومیت شدید
-
مصرف الکل یا مواد مخدر
بررسی بالینی تهوع و استفراغ
در ارزیابی بیمار مبتلا به تهوع یا استفراغ، باید به موارد زیر توجه کرد:
زمان شروع: ناگهانی یا تدریجی بودن بروز علامت.
مدت و تکرار: گهگاهی یا مداوم بودن تهوع/استفراغ.
محتویات استفراغ: وجود خون، صفرا، غذا یا مواد غیرمعمول.
علائم همراه: تب، اسهال، سردرد، درد شکم.
مصرف دارو یا مواد شیمیایی اخیر.
پیامدهای تهوع و استفراغ
در صورت مداومت تهوع و استفراغ، مشکلات زیر ممکن است رخ دهد:
-
کم‌آبی بدن (دهیدراتاسیون)
-
اختلالات الکترولیتی مانند کاهش پتاسیم یا سدیم
-
اختلال در تغذیه
-
آسیب به مخاط مری در صورت استفراغ مکرر
-
خطر آسپیراسیون ریوی (در بیماران بی‌هوش یا نوزادان)
راهکارهای درمانی
درمان تهوع
دارویی:
آنتی‌هیستامین‌ها: مانند دیفن‌هیدرامین
آنتاگونیست‌های سروتونین (5HT3): مانند اندانسترون
داروهای ضد اضطراب: مانند لورازپام
غیر دارویی:
نوشیدن مایعات شفاف (مثل آب، چای کم‌رنگ، آب زنجبیل)
اجتناب از غذاهای سنگین، چرب یا تند
آرام‌سازی ذهنی، مدیتیشن و تکنیک‌های تنفسی
درمان استفراغ
-
جبران آب و املاح از دست‌رفته: نوشیدن محلول ORS یا سرم درمانی
-
درمان بیماری زمینه‌ای: مثل رفع انسداد روده یا کنترل عفونت
-
درمان دارویی: مشابه تهوع، اما با دوز و شدت بیشتر
تفاوت تهوع و استفراغ در گروه‌های خاص
کودکان
در کودکان، تشخیص تفاوت بین تهوع و استفراغ گاهی دشوار است، چون کودک ممکن است توانایی توصیف احساس تهوع را نداشته باشد. در این گروه، استفراغ بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد.
سالمندان
در افراد مسن، تهوع ممکن است نشانه‌ای از بیماری‌های جدی مانند حمله قلبی، مشکلات کلیوی یا سکته مغزی باشد و نباید نادیده گرفته شود.
زنان باردار
ویار بارداری (NVP – Nausea and Vomiting of Pregnancy) اغلب بین هفته‌های ۶ تا ۱۲ بارداری رخ می‌دهد و در اغلب موارد بی‌خطر است، اما در موارد شدید (هایپرامسیس گراویداروم) نیاز به بستری و درمان دارد.
نتیجه‌گیری
تهوع و استفراغ از جمله شایع‌ترین علائم بالینی در پزشکی هستند که گرچه اغلب با هم دیده می‌شوند، اما تفاوت‌های مهمی دارند. تهوع یک احساس ذهنی ناخوشایند است که اغلب پیش‌درآمد استفراغ است، در حالی که استفراغ یک واکنش فیزیکی و عینی برای خروج محتویات معده محسوب می‌شود. تشخیص صحیح، ارزیابی علت زمینه‌ای، و انتخاب راهکار درمانی مناسب می‌تواند از بروز عوارض جدی جلوگیری کند.
