سالمندان چه مشکلات و مسائلی درجامعه هستند و چه ملاحظاتی باید برای آنان در نظر گرفته شود و چه نیازها و کمبودهایی در این زمینه دارند؟
سالخوردگی روند طبیعی و فیزیولوژیک بوده، اختلال فعالیت ارگان‌های مختلف در این گروه سنی، معمولا ناشی از حوادث پاتولوژیک است و ارتباطی به گذر طبیعی عمر ندارد.
با بالا رفتن سن تغییرات طبیعی در کلیه اندام‌های بدن ایجاد می‌شود که با رعایت برخی نکات ساده می‌توان از بروز مشکلات جلوگیری و با مراقبت صحیح به سالمندی توأم با سلامتی و نشاط دست یافت، تا باقی سال‌های عمر هم به بهترین صورت ادامه یابد. بنابراین سالخوردگی، به خودی خود، بیماری به حساب نمی‌آید. دو موضوع مهم و مرتبط به یکدیگر در خصوص پدیده سالمندی؛ احترام به سالمندان و الحاق اجتماعی سالمندان است.
سن سالمندی
هرچند سالمندی فرآیند مداومی در زندگی انسان است، ولی این‌که دقیقا از چه سنی آغاز می‌شود و چه وقت می‌توان فردی را سالخورده تلقی کرد دقیقا مشخص نیست. چرا که هرکس ممکن است در سن خاصی پیر شود، به‌طوری که برخی افراد در سنین نسبتا جوانی پیر می‌شوند و بعضی تا دیر زمانی جوان می‌مانند.
در برخی کشورها افراد تا سنین خیلی بالا یعنی صد‌سال یا بیشتر عمر می‌کنند. در اغلب جوامع شهری، مرز قراردادی ٦٠سال، یعنی زمانی که فرد از خدمت باز‌نشسته می‌شود، آغاز سالمندی را نشان می‌دهد. به همین دلیل افراد ٦٠ ساله و بالاتر به‌عنوان سالمندان یک کشور شناخته می‌شوند. اگر چه در بعضی منابع دیگر، ٦٥ سالگی به عنوان مرز مشخص‌کننده در نظر گرفته شده است.
خانواده و سالمندان
خانواده اولین نهاد اجتماعی است. انواع مختلفی از ساختار خانواده در جهان وجود دارند. موضوعاتی که در خانواده می‌توانند مطرح باشند، عبارتند از: قوانین ازدواج، ارث، سکونت و مبادله. در برخی جوامع مردان می‌توانند چندین همسر داشته باشند، در بعضی جوامع فرزندان جدای از والدین در مراکز آموزشی شبانه‌روزی زندگی می‌کنند، در تعدادی از جوامع بعد از فوت شوهر، زن با برادرشوهر ازدواج می‌کند.
به‌هرحال، از دیدگاه فرهنگی، تمایز اساسی بین جوامع این است که در بسیاری از جوامع معاصر ارتباطات خانوادگی بر پایه شکل‌گیری خانواده هسته‌ای است. اغلب سالمندان از یک نظام حمایتی غیررسمی برخوردارند که مکمل خدمات رسمی است.
سالمندان؛ اشتغال و بازنشستگی
بعد از بازنشستگی ممکن است سه مرحله ملاحظه شود: مرحله طلایی، مرحله استراحت و آرامش و مرحله عادی بازنشستگی. افسردگی در نتیجه یأس و ناامیدی در دوره بازنشستگی نیز ملاحظه می‌شود. بازنشستگی ممکن است اثر منفی بر سلامت جسمانی و روانی فرد بگذارد.
«سالمند آزاری» و فقدان قانون
بسیاری از سالمندان قادر به دفاع از حقوق خود نیستند، بنابراین موارد عدیده‌ای از سالمندآزاری ناشناخته باقی می‌ماند. حتی در مورد سالمندآزاری جسمی، از آن‌جا که سالمندان در معرض زمین خوردن و برخورد با اشیا هستند، اثبات آزار آنان توسط بستگان به‌طور عمدی مشکل است اما صدمات جسمی تنها وجه سالمندآزاری نیست.
بی‌توجهی به احتیاجات عاطفی سالمندان و محروم کردن آنان از تماس با افراد مورد علاقه خود، بی‌توجهی به نیازهای تغذیه‌ای و بهداشتی آنان، بردن وسایل خانه و مایملک مورد علاقه آنها، دست‌درازی به اندوخته‌های آنان، ناسزاگویی و تهدید ایشان به فرستادن به خانه‌های سالمندان یا اخراج از خانه از وجوه دیگر سالمندآزاری است.
سالمندآزاری بیرون از چارچوب خانواده هم روی می‌دهد. هرچند در برخی از خانه‌های سالمندان، خدمات مناسبی عرضه می‌شود لیکن تعدادی از سالمندان به علت بی‌توجهی در سرای سالمندان و دیگر مراکز نگهداری از دست می‌روند. امروزه محققان علاوه بر خشونت جسمانی (تنبیه بدنی) به انواع دیگر خشونت نیز اشاره کرده و از خشونت روانی (تحقیر، دشنام، از میان بردن اعتماد به نفس و سرزنش) خشونت اقتصادی (در مضیقه مالی دایم قرار دادن قربانی) خشونت اجتماعی (انزوای اجتماعی و ممانعت از برقراری روابط اجتماعی) و خشونت جنسی نام می‌برند.
انجام بررسی‌های علمی در مورد ابعاد و گستردگی سالمندآزاری به منظور حساس‌سازی، آگاهی و اقدامات لازم در سطح جامعه و درنهایت این‌که باید عوامل حمایت‌کننده از افراد به‌ویژه سالمندان در برابر هرگونه خشونت گسترش یافته و در برنامه‌ریزی جهت کاهش انواع گوناگون خشونت و عواقب آن مورد استفاده قرار گیرد.
سالمندان در آمار ایران
در ایران ٨٦,١درصد سالمندان، با همسر یا همسر و فرزندان خود زندگی کرده و ٧.٣درصد در تنهایی به سر می‌برند و تنها عده بسیار کمی از آنان(١٠ تا ١٥هزار نفر) ساکن خانه سالمندان هستند. ٨٥.٩درصد مردان سالمند و ٧٢.٩درصد زنان سالمند در منازل ملکی زندگی می‌کنند. ١٦.٣درصد از زنان سالمند نزد فرزندان و اقوام و ٤.٤درصد از مردان سالمند در خانه‌های استیجاری ـ رهنی زندگی می‌کنند؛ در کل می‌توان این‌گونه نتیجه‌گیری کرد که ٧٩.٩درصد از سالمندان در خانه‌های ملکی و ٩.٩درصد آنها نزد فرزندان و اقوام خود زندگی می‌کنند. افراد تحت پوشش کمیته امداد امام (ره): حدود ١٥٠٠٠٠٠ نفر، افراد تحت پوشش بهزیستی: حدود ٢٨٥٠٠٠٠ نفر، افراد تحت پوشش سازمان تأمین اجتماعی – بازنشستگی کشوری و لشگری حدود ١٧٠٠٠٠٠ نفر تخمین زده می‌شود و حدود ٢٥درصد سالمندان از هیچ‌گونه بیمه درمانی و اجتماعی برخوردار نیستند. ١٥درصد از سالمندان شاغل و ٨٢.٣درصد غیرشاغل هستند؛ بیشترین فراوانی وضع فعالیت زنان سالمند مربوط به زنان خانه
بررسى‌ها نشان مى‌دهد که سالمندان تنها یک‌درصد از مجموع قوانین تصویب شده را دارا هستند که از این مقدار ۶۲درصد اقتصادى، ۲۲درصد اجتماعى و ۱۶درصد رفاهى و بهداشتى است. دقت در همین سهم ناچیز نشان مى‌دهد که اغلب این مصوبات نیز به صورت پراکنده یا در قالب آیین‌نامه‌هاى اجرایى دولت و سازمان‌ها است، همچنین نگاهى به مصوبات اجتماعى، آنچنان که گفته شد ۲۲درصد از مجموع یک‌درصد سهم سالمندان از کل قوانین مصوب، نشان مى‌دهد که این مقدار نیز اعتناى خاصى به مسائل و ضرورت‌هاى خاص و عمیق سالمندان نداشته‌اند.
زنان سالمند
عموما زنان سالمند بیش از مردان سالمند و سالمندان تحریک‌پذیر و عصبی بیش از سالمندان مطیع و فرمانبردار و سالمندان بیمار و معلول بیش از سالمندان سالم، گرفتار آزار می‌شوند. زنان سالمند آسیب‌پذیرتر هستند و علت این امر عموما معلولیت، بیو‌‌گی، دسترسی کمتر به منابع، تحصیلات کمتر، حمایت اجتماعی کمتر، چالش‌های موجود، باورهای غلط عنوان می‌شود.
مشکلات سالمندان
مشکلاتی که عموما در حوزه سالمندی وجود دارد عبارتند از: کمبود قوانین پشتیبان حقوق سالمندان و ضمانت‌های اجرایی، عدم استفاده کافی از ظرفیت‌های شورای ملی سالمندان، عدم توجه کافی به ساماندهی سالمندان در قانون برنامه پنجم، فعالیت‌های موازی و عدم وجود گزارش منسجم – جامع و کامل از عملکرد دستگاه‌ها، نامشخص بودن جمعیت هدف و عدم وجود بانک اطلاعات، عدم کارآیی برخی از فعالیت‌ها، پوشش ناکافی رفاهی و بیمه‌ای، ضعف و عدم کارآیی نهادهای مردمی مرتبط، عدم کفایت سیستم بهداشتی، درمانی و توانبخشی موجود در امور تخصصی سالمندان.
سیاست‌های پیشنهادی جهت پیگیری
در شورای ملی سالمندان
ایجاد فرهنگ صحیح درخصوص مسائل سالمندی با رویکرد دینی، آموزش برخورداری از زندگی سالم و اجتناب از رفتارهای پرخطر، ایجاد پوشش کامل بیمه‌ای و رفاهی، ایجاد فرصت مشارکت سالمندان در روند توسعه جامعه، ایجاد زمینه حضور سالمندان در کنار خانواده، توجه ویژه به نیازهای زنان سالمند، تقویت نقش نهادهای مردمی مرتبط، تخصصی‌شدن رویکردهای بهداشتی (طب پیشگیری)، درمانی و توانبخشی سالمندان، ارتقای کیفیت زندگی سالمندان.
برنامه‌های در دست اجرا
فعالیت سایت اطلاع‌رسانی شورای ملی سالمندان، کارگروه‌های تخصصی بین بخشی، برگزاری جلسات شورای ملی سالمندان، گزارش‌گیری از دستگاه‌های مرتبط جهت به‌روز شدن اطلاعات موجود درخصوص سالمندان، سند ملی برنامه‌های راهبردی سالمندان، ایجاد پوشش کامل بیمه درمانی پایه سالمندان کشور، پیگیری توسعه پوشش بیمه تکمیلی سالمندان، پیگیری بیمه مراقبتی سالمندان، تفاهم‌نامه‌های همکاری‌های علمی و پژوهشی با دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی، چاپ و انتشار کتب و محصولات علمی و کاربردی با موضوع سالمندان با همکاری دستگاه‌های عضو، برقراری ارتباط با مجامع مرتبط بین‌المللی، رایزنی با کمیسیون‌های مرتبط مجلس شورای اسلامی، تقویت NGOهای مرتبط و جلب همکاری آنان، پیگیری از طریق کمیسیون حقوق بشر اسلامی و سایر حوزه‌های قوه قضائیه در رابطه با معضلات حقوقی سالمندان، پیگیری مناسب‌سازی شهری از طریق تعامل با شوراهای اسلامی و شهرداری‌ها و طرح شهرهای دوستدار سالمند، پیگیری راه‌اندازی بنیادهای فرزانگان، پیگیری برگزاری دوره‌های طب سالمندی و مراقبت از سالمندان با همکاری وزارت بهداشت، برنامه‌های آگاه‌سازی و آموزشی جهت تکریم سالمندان و مراقبت صحیح از آنان در خانواده با همکاری رسانه‌ها به‌ویژه صداوسیما، تدوین برنامه‌های فرهنگی و هنری سالمندان، تدوین برنامه‌های اجرایی ورزشی و اوقات فراغت سالمندان، پیگیری راه‌اندازی مراکز مشاوره سالمندی و مراکز ارزیابی جامع سالمندان، پیگیری طرح تکریم سالمندان در دستگاه‌های دولتی، شوراهای ساماندهی سالمندان استانی و…
این متن برگرفته از سخنرانی دکتر نحوی‌نژاد، رئیس شورای سالمندی کشور در سومین نشست کارگروه علمی – تخصصی جامعه‌شناسی سالمندان در سال تحصیلی ٩٣-٩٢ بود.
روزنامه شهروند
