این دارو تجویز اکثر پزشکان برای درمان افسردگی و ناراحتی های روحی است که در این مطلب به عوارض و نکات مهم درمانی آن می پردازیم.
شایعاتی درباره اثرات معجزه آسای این دارو برای لاغری، بهبود وضعیت خواب، افزایش نشاط و. . . هم دهان به دهان می‌چرخد و به همه گیر شدن این دارو دامن می‌زند. در این شماره به بررسی چند و چون تاثیرات پروزاک پرداخته و برای اطلاع از صحت و سقم شایعات پیرامون این دارو سراغ دکتر فاطمه رنجبر، روانپزشک رفتیم.
فلوکستین از کجا آمد؟
یکی از پر سر و صدا‌ترین قرص‌های ضد افسردگی که از دهه 1980 وارد بازار شد فلوکستین (Fluoxetine) یا همان پروزاک است. شاید وقتی شرکت الی لیلی برای اولین‌بار در سال 1986این دارو را می‌ساخت تصور نمی‌کرد که پس از مدت زمانی مصرف این دارو تا این حد رایج شود؛ به‌طوری‌که در سال 2007 در ایالات متحده آمریکا دربیش از 22 میلیون نسخه پروزاک تجویز شده باشد. اگرچه داروهای ضدافسردگی دیگری نیز وجود دارند که اثربخشی آنها به اندازه پروزاک است اما شاید این کپسول‌های 10 و 20 میلی‌گرمی خواص دیگری هم داشته یا شاید عوارض جانبی کمتری داشته باشند که سبب رواج آن شده است. بسیاری از پزشکان نگران مصرف بی‌رویه و خودسرانه این دارو بوده و بارها نسبت به مصرف آن هشدار داده‌اند.
یک دارو و چند بیماری
فلوکستین یا پروزاک یک داروی ضدافسردگی مهارکننده باز جذب سروتونین (SSRI) است. سروتونین ماده‌ای در بدن است که کاهش آن سبب عدم تعادل روانی، علائم افسردگی، خواب‌آلودگی، نگرانی و. . . می‌شود. در حقیقت با مصرف پروزاک، میزان این ماده در بدن افزایش یافته و سبب بهبود علائم افسردگی و اضطراب می‌شود. این دارو به شکل کپسول‌های 10 و 20 میلی گرمی در بازار رایج است و برای درمان بیماری‌های افسردگی، اضطراب و وسواس جبری تجویز می‌شود. فلوکستین غیر از کاربرد اصلی یعنی درمان افسردگی و اضطراب، در درمان برخی دیگر از اختلالات از جمله برخی اختلالات خوردن (پراشتهایی عصبی)، سندروم پیش از قاعدگی، حملات ترس (حملات غیرقابل پیش‌بینی و ناگهانی ترس و نگرانی شدید)، درمان مشکلات جنسی، اختلالات خواب و برخی دیگر از اختلالات نیز کاربرد داشته و براساس بررسی و نظر پزشک تجویز می‌شود. پروزاک نیز مانند بسیاری دیگر از داروهای مشابه، پس از مدتی مصرف تاثیر خود را نشان خواهد داد و فرد نمی‌تواند بلافاصله پس از مصرف، انتظار بهبود حالات خود را داشته باشد. به علاوه قطع ناگهانی و خودسرانه فلوکستین نیز به هیچ وجه مورد قبول نیست. در حقیقت قطع خودسرانه دارو همان‌قدر می‌تواند عوارض داشته باشد که مصرف خودسرانه آن. بنابراین با توجه به مکانیسم عمل، شرایط هر بیمار، سابقه خانوادگی و تاثیراتی که این دارو می‌تواند داشته باشد حتما باید با تجویز پزشک و تا مدت زمان تعیین شده از این دارو استفاده کرد.
چندتا فلوکستین بخورم؟
دکتر فاطمه رنجبر، روانپزشک درباره میزان و روش مصرف فلوکستین معتقد است: «دوز مصرف با توجه به وضعیت هر بیمار متغیر و خاص همان بیمار است. معمولا قرص‌های فلوکستین که در ایران وجود دارد 10 و 20 میلی‌گرم بوده که معمولا درمان با 10 میلی گرم آغاز شده و پس از طی مدتی با توجه به نیاز بیمار یا پاسخ او نسبت به فلوکستین می‌توان آن را افزایش داد. نیاز هر بیمار هم با توجه به وزن، سابقه بیماری‌های قبلی، سابقه مصرف خانوادگی این دارو، شدت بیماری فعلی و. . . توسط پزشک متخصص تعیین می‌شود. بنابراین نمی‌توان دوز مصرف مطلقی برای همه بیماران در نظر گرفت؛ بلکه باید براساس بررسی‌های صورت گرفته میزان آن را مشخص کرد.»
درخصوص روش مصرف هم دکتر رنجبر تاکید می‌کند این دارو به صورت قرص رایج است و باید با آب بلعیده شود و جویدن این دارو توصیه نمی‌شود.
خط قرمزهای مصرف !
دکتر رنجبر درباره تداخلات دارویی فلوکستین می‌گوید: «باید گفت که فلوکستین تداخل دارویی زیادی ندارد و هر موضوعی باید براساس سود و زیان آن درنظر گرفته شود. ممکن است اگر دارویی همراه فلوکستین مصرف شود، خیلی عوارض داشته باشد؛ اما وقتی شرایط بیمار را در نظر می‌گیریم ترجیح می‌دهیم که آن را تجویز کنیم و فواید آن را بیش از مضراتش می‌دانیم. بنابراین همه چیز براساس شرایط بیمار و طبق نظر پزشک تعیین می‌شود. درخصوص انواع داروها، منع مطلقی برای فلوکستین وجود ندارد؛ اما در خصوص داروهای حیطه روانپزشکی، آن دسته از داروهایی که مهارکننده‌های مونوآمین اکسیداز (MAOI) هستند مورد منع مصرف همراه با فلوکستین محسوب می‌شوند که این داروها هم چندان در جامعه رایج نیستند.»
فلوکستین کودکان و زنان باردار
دکتر فاطمه رنجبر درمورد مصرف این دارو توسط کودکان و زنان باردار می‌گوید: «اگر نیاز به مصرف باشد، از دو سال به بالا ممکن است فلوکستین تجویز شود و اتفاقا جزو داروهای منتخب روانپزشکان است. روانپزشکان معمولا برای درمان افسردگی یا اضطراب در کودکان اگر نیاز به دارو وجود داشته باشد، خط اول انتخاب را فلوکستین قرار می‌دهند.
معمولا داروهای روانپزشکی درخصوص کودکان زیر دوسال با احتیاط تجویز می‌شود؛ اگرچه گاهی با توجه به شرایط برای زیر دو سال هم ممکن است دارو تجویز شود. درحقیقت منع مطلقی برای مصرف این دارو در دوران بارداری وجود ندارد اما براساس برخی گزارشاتی که از عوارض جانبی دیده شده که چندان هم تایید شده نیست، ترجیح داده می‌شود که از داروهای دیگر استفاده شود. در عین حال داروهای بهتری برای بارداران وجود دارد که در زمان بارداری یا شیردهی می‌توان از آنها استفاده کرد. باز هم باید بگوییم که همه چیز به تشخیص پزشک و شرایط ویژه هر بیمار بستگی دارد.»
دردهای بعد از یک درمان
هر دارویی در کنار فوایدی که برای درمان دارد، ممکن است سبب بروز برخی علائم ناراحت کننده که به عنوان عوارض جانبی شناخته می‌شود نیز بشود؛ اگرچه فلوکستین از جمله داروهای کم‌خطری است که نسبت به فواید درمانی که دارد و البته نسبت به دیگر داروهای مشابه، عوارض جانبی کمتری دارد. اما عوارض جانبی زیادی در بروشور دارو نوشته شده که اگر مصرف طبق نظر و بررسی‌های پزشک باشد، بسیاری از عوارض ذکر شده نادر بوده و در کمتر فردی دیده می‌شود. درخصوص عوارض جانبی فلوکستین باید گفت که این عوارض می‌تواند در بخش‌های مختلف بدن بروز کند. از جمله:
اعصاب مرکزی: سردرد، عصبانیت، بی‌خوابی، خواب آلودگی، اضطراب، لرزش، سرگیجه، خستگی، آشفتگی.
پوست: تعریق، بثورات پوستی، خارش، راش
دستگاه گوارش: تهوع، اسهال، خشکی دهان، بی‌اشتهایی، سوء هاضمه، یبوست، درد شکم، استفراغ، نفخ
ادراری ـ تناسلی: اختلال عملکرد جنسی
عضلانی اسکلتی: درد عضله و سایر عوارض مثل بیقراری، کاهش وزن، اختلالات جنسی، عدم تعادل، افزایش افکار و میل به خودکشی و. . .
آیا فلوکستین سبب سندروم سروتونین می‌شود؟
دکتر رنجبر معتقد است: «اگرچه فلوکستین یا همان پروزاک با مهار جذب سروتونین، باعث افزایش میزان این ماده در بدن می‌شود اما سبب عارضه‌ای به نام سندروم سروتونین نمی‌شود. (سندرومی که درصورت تجمع و انباشت سروتونین ایجاد شده و علائمی از قبیل سردرد، اضطراب، گیجی، توهم، نشئگی، افزایش ضربان قلب و فشار خون، تعرق و افزایش دمای بدن، گرفتگی عضلات، جنون، لرز، درد عضلانی، اسهال و تهوع، کما و حتی مرگ را ایجاد می‌کند).
در واقع این اختلال سندرومی است که در مواقع خاص ممکن است به وجود آید؛ مواردی مثل اینکه دارو را با دوز بسیار بالا شروع کنیم، یا نوبت‌های مصرف را اشتباه کرده و بسیار بیش از حد در نظر گرفته استفاده کرده باشیم یا در صورت مصرف برخی داروهای مکمل دیگر مثلا با داروهای مهارکننده مونوآمین اکسیداز) همراه با فلوکستین و امثال اینها. درچنین موارد خاصی که شاید خیلی کم اتفاق بیفتند، ممکن است احتمال سندروم سروتونین بالا برود وگرنه مصرف اصولی و طبق تشخیص پزشک چنین نتیجه‌ای نخواهد داشت.»
کارشناسان چه می‌گویند؟
به اعتقاد دکتر رنجبر برای هر دارویی طیف وسیعی از عوارض جانبی وجود دارد که به هیچ عنوان 100 درصد نبوده و قرار نیست در همه افراد بروز کند. در حقیقت این عوارض جانبی به عنوان هشدارهایی مطرح می‌شوند که باید نسبت به بروز آنها توجه داشت؛ وگرنه شاید هیچگاه بروز پیدا نکنند. دکتر رنجبر می‌گوید: معمولا برای اکثر داروهایی که در درمان بیماری‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند علائمی به عنوان عوارض جانبی مصرف دارو ذکر می‌شود. حتی در مورد داروی پیش پا افتاده و کم خطری مثل استامینوفن هم راش پوستی، مسمومیت کبدی یاعلائم دیگر به عنوان عوارض جانبی در نظر گرفته می‌شود.
آنچه اهمیت دارد این است که مهم‌ترین و شایع‌ترین عارضه ممکن برای هر دارو را بشناسیم تا در صورت بروز با پزشک خود مشورت کنیم. داروهای اعصاب و روان برخلاف آنچه در اذهان عمومی وجود دارد و مردم تصور می‌کنند، اگر طبق نظر و مشورت پزشک متخصص مصرف شوند عوارض خطرناک زیادی ندارند. در خصوص داروی فلوکستین، باید گفت عوارض گوارشی مثل دل درد، سوءهاضمه، اسهال، یبوست، تهوع، استفراغ و. . . بیشتر از سایر عوارض ممکن است دیده شود.
گاهی عوارضی مثل راش پوستی، بیقراری و. . . هم دیده شود که اگر درمان طبق نظر پزشک و با دوز کم شروع شود، این عوارض به حداقل رسیده و حتی در صورت بروز، پزشک می‌تواند آن را مدیریت کرده و از بین ببرد. گاهی هم ممکن است مثلا عارضه بیقراری به شکل لرزش دست، تعریق، خواب آلودگی یا بالعکس بی خوابی، تپش قلب و. . . بروز پیدا کند که در حقیقت همان بیقراری محسوب می‌شود؛ نه عارضه‌های متعدد دیگر.
درواقع بسیاری از عوارض جانبی که ذکر می‌شود جزوی از زیر مجموعه عارضه دیگری هستند. این است که برای هر دارو می‌توان لیست زیادی از عوارض جانبی را برشمرد که البته بسیار نادر اتفاق می‌افتند. مهم است که بیمار در صورت دیدن عوارض شایع‌تر فلوکستین مثل عوارض گوارشی، بیقراری و راش پوستی نترسد و خودسرانه مصرف دارو را قطع نکند. حتما باید با مدیریت متخصص مصرف دارو را کنترل کرد.
بهترین جایگزین ها
دکتر رنجبر درباره جایگزین‌های فلوکستین می‌گوید: «برای هر مراجعی درمان مخصوصی در نظر گرفته می‌شود، به‌طوری‌که ممکن است به ازای یک میلیون فرد افسرده، یک میلیون هم دستور دارویی وجود داشته باشد. وقتی فردی مراجعه می‌کند که افسردگی خفیف تا متوسط یا خلق و خوی پایین دارد موارد درمانی مختلفی را می‌توان در نظر گرفت.
اگر بیمار وقت و وضع اقتصادی خوبی داشته باشد و به پزشکی که در درمان‌های غیردارویی متخصص است دسترسی دارد، ترجیح ما استفاده از درمان‌های غیردارویی یا همان روان‌درمانی است. درمان شناختی-رفتاری می‌تواند برای درمان افسردگی‌های خفیف تا متوسط بسیار موثر باشد. اما زمانی که توان مالی فرد برای جلسات متعدد روان درمانی کافی نیست، وقت مراجعات متعدد را ندارد یا به پزشک متخصص این درمان دسترسی ندارد، مجبوریم که از دارو برای درمان استفاده کنیم و باید گفت بین درمان‌های دارویی هم فلوکستین یا همان پروزاک جزو انتخاب‌های اول روانپزشکان محسوب می‌شود.»
فلوکستین بخورم، خودکشی می‌کنم؟
گفته می‌شود که مصرف فلوکستین ممکن است سبب افزایش افکار و میل به خودکشی شود. دکتر رنجبر درباره صحت و سقم این مطلب و چرایی آن توضیح می‌دهد: «حقیقت این است که مصرف داروی فلوکستین ممکن است در آغاز روند بهبودی، افکار و میل به خودکشی ایجاد کند. به همین دلیل از طرف سازمان دارو و غذای آمریکا در بروشور داخل دارو این موضوع را به صورت هشدار مطرح کرده‌اند، پزشک هم در هنگام تجویز، این هشدار را به خانواده‌ها می‌دهد. البته این موضوع در مورد افزایش افکار مربوط به خودکشی است نه اقدام به آن؛ به این صورت که فرد ممکن است به خودکشی فکر کند اما هرگز فکر خود را عملی نکند. درخصوص علت این امر باید گفت که این موضوع چندان به مکانیسم‌های فیزیولوژیکی مرتبط نیست.
بیماری که افسردگی دارد به دلیل بیماری خود حوصله ندارد، فکر نمی‌کند، ممکن است زیاد بخوابد و. . . کسی که فلوکستین مصرف می‌کند، ممکن است در ابتدای درمان به لحاظ فیزیکی و ذهنی تا حدی فعال شود، در این زمان ممکن است به فکر خودکشی بیفتد. در واقع در ابتدای مصرف دارو، فعالیت‌های ذهنی که به دلیل افسردگی از کار افتاده بودند فعال می‌شوند اما افسردگی هنوز وجود دارد و درمان نشده است. بنابراین فرد برای حل مشکلات خود تفکر می‌کند، اما چون هنوز افسرده است و درمان نشده، به فکر خودکشی برای رهایی از مشکلات می‌افتد. در حقیقت این موضوع، اثر درمانی فلوکستین است که فعالیت‌های مغزی و تفکر را راه‌اندازی کرده، اما چون هنوز روند درمان کامل نشده فکر ناکارآمد و غیرمنطقی است. جوان‌ها به این دلیل که کمتر آینده‌نگر هستند و به دنبال رهایی یک‌باره از مشکلات هستند ممکن است بیشتر از سایرین چنین تفکراتی را داشته باشند. اگرچه همان‌طور که گفته شد این موضوع فقط درخصوص افکار خودکشی است نه اقدام به خودکشی یا مرگ در اثر این موضوع.
افزایش نشاط و داروی ضد افسردگی؟
دکتر رنجبر معتقد است: «اینکه فلوکستین را نشاط آور بدانیم باور اشتباهی است. موادی وجود دارد که به صورت فوری سبب افزایش نشاط می‌شود. موادی به عنوان نشاط آور محسوب می‌شوند که فرد پس از مصرف آن سریعا احساس نشاط کند یا اعلام کند احساس خوبی دارد. اما داروهایی که برای درمان افسردگی یا اضطراب مورد استفاده قرار می‌گیرند نشاط‌آور نیستند؛ دارویی مثل فلوکستین که قرار است چندماه مصرف شود تا خلق را بالا ببرد، نشاط آور محسوب نمی‌شود.
کسی که خلق پایینی دارد پس از مدتی که دارو را مصرف کند، خلق او نرمال می‌شود که این هم بعد از حداقل 5 هفته شروع می‌شود. حتی در مواردی که بالا رفتن خلق بیش از حد مطلوب اتفاق بیفتد، پزشک مصرف دارو را قطع می‌کند. بنابراین کسی که افسرده نیست و بخواهد از پروزاک برای افزایش نشاط استفاده کند، چه بسا عوارض نامطلوبی داشته باشد.»
بهبود عملکرد یا کاهش میل جنسی؟ تناقضی دوسویه
فاطمه رنجبر می‌گوید: «ممکن است افراد تاثیراتی از فلوکستین را مطالعه کنند که نسبت به مصرف آن راغب شوند، در حالی‌که ممکن است مطالب متناقض دیگری هم نوشته شده باشد. این است که حتما باید از مصرف خودسرانه انواع داروها پرهیز شود. پزشک با در نظر گرفتن تمام جنبه‌های مصرف دارو و شرایط بیمار، می‌تواند بهترین دارو و دوز مصرف را تجویز کند. فلوکستین برای درمان مشکلات جنسی تجویز نمی‌شود بلکه برای درمان افسردگی و اضطراب مورد استفاده قرار می‌گیرد.
این است که تاخیر در ارگاسم یا درمان انزال زودرس ممکن است به عنوان مسائل جانبی به وجود آید. یکی از عوارض فلوکستین ممکن است کاهش میل جنسی باشد که پزشک در صورت لزوم این موضوع را کنترل می‌کند. در مواردی هم عکس قضیه اتفاق می‌افتد. به این صورت که فرد افسرده چندان رغبت و تمایلی به مسائل جنسی ندارد، با مصرف فلوکستین و بهبود افسردگی، طبیعتا میل جنسی او نیز افزایش می‌یابد. در واقع این افزایش میل جنسی در نتیجه بهبود افسردگی بوده است. اگر افسردگی درمان شده اما میل جنسی کاهش یافته این موضوع دیگر جزو عوارض فلوکستین شناخته می‌شود.
بیشتر عوارض در ابتدای درمان رخ می‌دهد و با تغییر دوز مصرف یا ادامه درمان، عوارض رفع یا بدن نسبت به دارو عادت می‌کند. اما عوارض جنسی ممکن است تا پایان درمان باقی مانده و از بین نرود. در این صورت بررسی شده و ممکن است داروی دیگری اضافه شود تا مشکل حل شود.»
رویای لاغری با فلوکستین
دکتر رنجبر درباره کاهش وزن با فلوکستین نیز توضیح می‌دهد: «یکی از عوارضی که برای فلوکستین در نظر گرفته می‌شود کاهش وزن است اما وقتی از عوارض یک دارو صحبت می‌شود ممکن است فقط در یک نفر رخ دهد و قرار نیست در همه کسانی که از دارو استفاده می‌کنند دیده شود. یکی از علائم افسردگی بی اشتهایی است که اتفاقا برخی افراد پس از مصرف فلوکستین و بهبود افسردگی، اشتها پیدا کرده و ممکن است حتی وزن اضافه کنند.
این است که کاهش وزن بر اثر فلوکستین 100درصد نیست. به علاوه در همان افرادی هم که بر اثر مصرف فلوکستین وزن کم کرده‌اند، این کاهش وزن محدود بوده و به این صورت نیست که چندماه فلوکستین مصرف کنند و هرماه مقداری وزن کم کنند. بعد از چندماه کاهش وزن متوقف می‌شود زیرا بدن به دارو عادت می‌کند. معمولا عوارض دارویی در شروع مصرف رخ می‌دهند، کاهش وزن بر اثر مصرف فلوکستین هم همین‌طور است. اگر کسی افسرده نباشد و فلوکستین را فقط به عنوان داروی کاهنده وزن مصرف کند اتفاقا ممکن است عوارض جانبی زیاد و ناراحت کننده‌یی به همراه داشته باشد؛ چرا که این دارو اصولا به عنوان داروی کاهش وزن درنظر گرفته نمی‌شود.»
فراموش نکنید
برخی نکاتی که در رابطه با مصرف فلوکستین باید در نظر داشت از جمله:
– از مصرف خودسرانه این دارو هم مانند سایر داروها بپرهیزید.
– فلوکستین در ابتدای درمان ممکن است سبب بروز افکار خودکشی شود، حتما مراقب علایم هشدار‌دهنده باشید.
– فلوکستین به تدریج و از طریق دستگاه گوارش جذب می‌شود. بنابراین به هیچ عنوان نباید دارو را جوید یا آن را به صورت شکسته مصرف کرد.
– اثرات درمانی فلوکستین پس از چند هفته مصرف بروز پیدا می‌کند؛ بنابراین در ابتدای درمان ناامید نشده و مصرف آن را بدون اطلاع پزشک متخصص قطع نکنید.
– درصورت بروز هرنوع علائم ناراحت کننده از جمله مشکلات گوارشی، بیقراری، اختلالات خواب و. . . پزشک خود را در جریان بگذارید. ممکن است تغییر دوز یا تعداد دفعات مصرف نیاز باشد.
– درصورت بروز مشکلات جنسی پس از مصرف پروزاک، حتما موضوع را با پزشک خود مطرح کنید. در بررسی علت این امر ممکن است داروی دیگری تجویز شود.
– گفت‌وشنودهای رایج بین مردم را رها کرده و از مصرف خودسرانه این دارو برای درمان چاقی، افزایش نشاط، اختلالات خواب یا بهبود عملکرد جنسی پرهیز کنید. همه تاثیرات فلوکستین باید طبق نظر پزشک باشد.
– نشاط‌آور دانستن فلوکستین باور اشتباهی است. این دارو می‌تواند باعث بالا رفتن خلق تا سطح نرمال در افراد افسرده شود. دارویی که باید چندماه مصرف شود تا خلق را بالا ببرد، نشاط آور محسوب نمی‌شود.
– برای افسردگی‌های خفیف تا متوسط راه‌های بهتری برای درمان وجود دارد، راه‌های غیردارویی مثل درمان‌های شناخت- رفتار.
سیب سبز
