بهتر است خانواده ها حد و حدودی برای نظارت خود بر فرزندان قایل باشند و بصورت نامحسوس اما دقیق از فرزندانشان مراقبت کنند.
این نگرانی هزینه‌های بسیاری را بر آنان تحمیل می‌کند تا مگر از ایجاد چنین آسیب‌هایی در فرزندان خود پیشگیری کنند اما، مهمترین نکته‌ای که اکثر والدین نمی‌دانند، آن است که ارتباط خوب و سالم با فرزندان، مهمترین عامل پیشگیری کننده از بروز آسیب‌های روانی و اجتماعی و بویژه ابتلای آنها به اعتیاد است.
کارشناسان معتقدند یکی از مهمترین عواملی که به رشد و سلامت کودکان و نوجوانان کمک می‌کند، ارتباط سالم و مثبت والدین و فرزندان است. فرزندانی که ارتباط خوبی با والدین خود دارند، از بسیاری از مشکلات و آسیب‌های اجتماعی به خصوص مصرف مواد در امان می‌مانند.
به گفته کارشناس مسئول واحد سلامت روانی اجتماعی و اعتیاد معاونت بهداشتی دانشکده علوم پزشکی ساوه ارتباط غنی و سالم والدین با فرزندان، یکی از اساسی‌ترین عوامل محافظت‌کننده در برابر اعتیاد و بروز آسیب‌های روانی و اجتماعی محسوب می‌شود و مهم است که والدین بتوانند بر رفتارهای فرزندان خود نظارت داشته باشند.
“شهناز هدایتی” در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)- منطقه مرکزی افزود: تحقیقات نشان داده است نظارت ناکافی بر رفتار فرزندان با پیامدهای خطرناک متعددی ارتباط دارد که از جمله آنها می‌توان به کاهش نمرات درسی، افزایش رفتارهای بزهکارانه و ناسالم، مصرف سیگار، مصرف مواد، انجام رفتارهای خطرناک، رانندگی زودهنگام و خطرناک و افزایش ارتباط با دوستان و همسالان ناباب و … اشاره کرد.
وی در پاسخ به این سوال که نظارت والدین چیست، بیان کرد: نظارت والدین به مفهوم مراقبت از فرزندان است، مراقبت از اینکه فرزندانشان با چه کسی است و هر روز چه کارهایی انجام می‌دهد، دانستن اینکه او دقیقاً کجاست، وقتش را با چه کسی می‌گذراند و اینکه آیا بزرگتری مواظب آنهاست یا نه.
این مقام مسئول در دانشکده علوم پزشکی ساوه در ادامه گفت: والدین با دانستن جزئیات زندگی فرزندشان آنها را از مصرف مواد دور نگه می‌دارند.
چه میزان نظارت لازم است؟
وی ادامه داد: میزان دقیق نظارت بر فرزندان، بستگی به فرزند دارد. برای فرزندی که درگیر مشکلات زیادی شده، ممکن است نظارت به مفهوم تعیین مقررات صریح باشد، ممنوع کردن بیرون رفتن با برخی دوستان خاص، حصول اطمینان از اینکه تمامی فعالیت‌های پس از مدرسه با نظارت بزرگتری انجام می‌شود و در برخی موارد مشاوره گرفتن نیز اهمیت دارد.
به گفته وی، والدین برای تعیین میزان نظارتی که فرزندشان نیاز دارد، باید به فرزند و امنیت محل زندگی، خوب بیندیشند. والدینی که سختگیری‌های زیاد اعمال می‌کنند یا بسیار ملایم هستند، معمولاً در دور نگه داشتن فرزندشان از رفتارهای پرخطر خوب عمل نمی‌کنند. باید به نوع شخصیت فرزندتان و اینکه شما چه نوع والدینی هستید فکر کنید، سپس قوانین ساده‌ای که برای همه قابل فهم است، تعیین کنید.
وی پاسخ به سوالاتی همچون “آیا فرزندتان تمایل به خطر کردن دارد؟ سوابق شخصیتی فرزندتان چگونه است؟ چندبار تاکنون در مدرسه یا با دوستانش دچار مشکل شده، آیا تعداد این موارد زیاد است؟ نظر شما در مورد خطر کردن(ریسک کردن) چیست؟ آیا به نظر شما فرزندتان ریسکهای زیادی انجام می‌دهد؟ آیا فرزندتان تصمیمات خوبی می‌گیرد؟ آیا او در مورد تصمیماتش با شما صحبت می‌کند؟ آیا شما با فرزندتان خوب ارتباط برقرار می‌کنید؟ وضعیت محل زندگی‌تان چگونه است؟ آیا مکان امنی برای فرزندتان است؟ یا مکان ناامنی است؟ کجا احتمال بیشتری دارد که فرزندتان دچار مشکل شود یا آسیب ببیند” را در تعیین میزان نظارت بر رفتار فرزند موثر عنوان کرد.
هدایتی، فعالیت‌های نظارتی والدین را شامل دو دسته کلی از فعالیت‌ها دانست که شامل ساخت دادن به محیط فرزندان و دنبال کردن و مطلع بودن از آنان است.
وی به نمونه‌هایی از ساخت دادن به فضای زندگی فرزندان اشاره کرد و افزود: خاموش کردن تلویزیون هنگام درس خواندن فرزندان، ثبت‌نام فرزند در کلاس‌های مشخصی در بعدازظهرها برای اینکه بیکار یا تنها نباشد، فرستادن فرزندان به سینما همراه بزرگسالی که آشناست، حضور یک بزرگسال آشنا در کنار فرزندان در زمانی که والدین بعد از ظهرها منزل نیستند، می‌تواند در این بخش کمک‌کننده باشد.
به گفته وی، منظور از دنبال کردن و مطلع بودن از فرزند آن است که والدین از محلی که فرزندشان در آنجاست و فعالیتی که در آنجا انجام می‌دهد، آگاه باشند که نمونه‌هایی از دنبال کردن و خبر داشتن از فرزندان می‌تواند شامل به صورت تصادفی سر زدن به محلی که فرزند گفته به آن جا می‌رود، صحبت با فرزند در مورد این که به کجا می‌رود و با چه کسانی است، صحبت با فرزند در مورد دوستان وی و رفتارها و ویژگی‌های آنان، آشنایی و ملاقات با والدین دوستان فرزندان و … باشد.
وی در ادامه گفت: علاوه بر تقسیم‌بندی گفته شده، نظارت را می‌توان به دو دسته دیگر نیز تقسیم کرد که شامل نظارت منفعل و نظارت فعال است.
هدایتی با تشریح موضوع نظارت فعال گفت: والد بودن، مسئولیتی بزرگ است و به همین دلیل، طبیعی است که قسمت مهمی از زندگی و وقت والدین صرف فرزندان شود. گاهی اوقات، ممکن است فرزندان بر اساس آن چه با والدین توافق کرده‌اند، رفتار نکنند و به دروغ متوسل شوند. به همین دلیل است که روش‌های نظارتی فعال وجود دارد و تماس گرفتن با والدین دوستان فرزند و سؤال کردن از آنان، تلفن کردن به خانه، زمانی که والدین در منزل نیستند، سر زدن به مدرسه و سؤال کردن از معلمان و معاونان مدرسه در مورد رفتارهای فرزند در مدرسه و … از نمونه‌های نظارت فعال است.
وی با اشاره به نظارت منفعل نیز گفت: نظارت منفعل، بیشتر مربوط به تعیین قواعد و قوانین و انتظاراتی است که والدین از فرزندان خود دارند و از نمونه‌های نظارت منفعل می‌توان به تعیین قواعد و قوانین در مورد رفت‌وآمد فرزندان، تعیین انتظارات خانوادگی از رفتارهای وی در خارج از خانواده، تعیین محدودیت‌هایی در زمینه رفت و آمد به مکان‌های خاص، تعیین پیامدهای رعایت یا عدم رعایت انتظارات، قوانین و قواعد خانوادگی و … اشاره کرد.
هدایتی بیان کرد: نظارت والدین و رفتارهای مربوط به آن به شدت به باورها و ارزش‌های والدین بستگی دارد. معمولاً آنان اِعمال نظارت را با یک یا چند مورد از مواردی همچون سخت‌گیری، وابسته کردن فرزندان به خانواده، تنبیه بی‌دلیل فرزندان، میدان ندادن به فرزندان، بدبینی به دیگران، جلوگیری از رشد استقلال فرزندان، ترسو بار آوردن فرزندان، بیاعتمادی به جامعه، بیاعتمادی به فرزند و لوس کردن فرزندان معادل می‌گیرند.
به گفته وی، اِعمال نظارت مناسب بر فرزندان، حقی است که فرزندان بر والدین دارند و ضرورت دارد که والدین بر این اساس عمل کنند.
با اصول نظارت آشنا شوید
وی با اشاره به مهارت‌های نظارت نیز گفت: در بسیاری از اوقات، اگر چه والدین می‌دانند که باید بر رفتارهای فرزند خود نظارت کنند، اما اصول و مبانی نظارت بر رفتار فرزندان را نمی‌دانند و باید با آن آشنا شوند.
وی با بیان مراحل نظارت بر رفتار فرزندان گفت: تعیین قواعد، قوانین، انتظارات و محدودیت‌ها، بیان قواعد، قوانین، انتظارات و محدودیت‌ها برای فرزندان، تعیین پیامدهای رعایت و عدم رعایت قواعد، قوانین، انتظارات و محدودیت‌ها، بررسی رفتارهای فرزندان در فواصل زمانی مناسب و به صورت پراکنده چه در مدرسه و چه در سایر محل‌ها از جمله آنهاست.
کارشناس مسئول واحد سلامت روانی اجتماعی و اعتیاد معاونت بهداشتی دانشکده علوم پزشکی ساوه در ادامه به تبیین قواعد، قوانین، انتظارات و محدودیت‌ها پرداخت و افزود: باید برای فرزندان با توجه به سن آنان قواعد و انتظارات مشخص و روشنی تعیین شود و توافق والدین و ثبات آنها نکات مهمی است که در تعیین انتظارات، قواعد و قوانین باید مد نظر قرار گیرند.
وی افزود: برای تعیین قواعد، قوانین و محدودیت‌ها وجود شرایطی شامل یک رابطه خوب و قوی بین والدین و فرزندان، داشتن اوقات مشترک، اعتماد، مهارت‌های مذاکره و حل مسئله و تناسب با هنجارهای اجتماعی و فرهنگی ضروری است.
هدایتی گفت: برخورد اشتباه فرزندان را بدانید و بر آن مسلط باشید. چیزی که به شما کمک می‌کند تا بتوانید از این دام رها شوید آن است که به آنها پاسخ دهید. مثلا بگویید ممکن است خانواده‌های مختلف، برخوردهای متفاوتی از برخورد ما داشته باشند، ولی ما صلاح نمی‌دانیم که شما در این مهمانی‌ها حضور پیدا کنید.
وی بیان قواعد، قوانین و محدودیت‌های تعیین شده به فرزندان را از عوامل موثر بر نظارت فرزندان دانست و افزود: نه تنها مهم است که قواعد مناسبی برای فرزندان تعیین و به آنان تفهیم شود، بلکه ضروری است برای رعایت انتظارات و قوانین خانوادگی برای فرزندان، پاداش‌ها و جریمه‌هایی نیز در نظر گرفته شود.
وی تعیین پیامدهای رعایت و عدم رعایت قوانین را از دیگر عوامل برشمرد و گفت: بسیار مهم است که خانواده‌ها برای فرزندان خود روشن کنند که اگر بر اساس انتظارات خانواده عمل کنند، چه پاداش‌هایی به آنان خواهند داد.
به گفته وی، بررسی رفتارهای فرزندان در فواصل زمانی مناسب و به صورت پراکنده چه در مدرسه و چه در سایر محل‌ها نیز ضروری است. بدین منظور والدین عمدتاً از دو روش مشاهده مستقیم که در آن والدین نوع روابط و رفتارهای فرزندان خود را در موقعیت‌های مختلف از نزدیک مشاهده و بررسی می‌کنند و مشاهده غیرمستقیم که تحت تاثیر شرایط شغلی یا محیط زندگی والدین ایجاد شده و نظارت مستقیم را غیرممکن می‌کند، استفاده می‌کنند.
نظارت بر رفتارهای فرزندان پدیده‌ای پویاست
هدایتی در ادامه گفت: نظارت بر فرزندان، امری قالبی و یکنواخت نیست که مانند معادلات ریاضی قابل بکار گرفتن باشد، بلکه، پدیده‌ای بسیار پویاست که در شرایط، اوضاع و احوال متفاوت بسیار تغییر می کند.
وی با بیان نکاتی که به والدین کمک می‌کند تا بهتر بتوانند نظارت خود را اعمال کنند، اظهار کرد: نظارت بر رفتارهای فرزندان باید متناسب با سن و توانایی‌ها و ویژگی‌های رشدی هر مرحله باشد.
وی تصریح کرد: از آنجا که در دوره‌های مختلف رشدی، موضوعات متفاوتی اهمیت پیدا می‌کنند، نوع نظارت بر فرزندان باید به ویژگی‌های رشدی آنان توجه دقیق داشته باشد. نوع نظارت والدین بر رفتارهای دختران و پسران متفاوت بوده و حتی در جوامع غربی نیز متغیر است.
به گفته وی، نظارت بر رفتارهای فرزندان بر حسب محل‌ها و زمان‌ها متفاوت، تغییر می‌کند، همانطور که میزان خطر و آسیب‌ها و مشکلات در نقاط مختلف می‌تواند متفاوت بوده و انتظارات و محدودیت‌های والدین نیز بر حسب زمان‌های تحصیلی یا زمان تعطیلات تابستان متفاوت است.
تغییراتی که باید نسبت به آنها هشیار بود
هدایتی معتقد است که یک بخش مهم نظارت والدین، توجه کردن به تغییرات رفتاری و ظاهری فرزندان است که می‌توانند علایم هشداردهنده مصرف مواد مخدر باشند.
وی با بیان اینکه همه نوجوانان در طول دوره نوجوانی به طور طبیعی تغییرات زیادی می‌کنند، افزود: تغییرات عمده ظاهری یا شخصیتی، کمبود انگیزه در مدرسه، کناره‌گیری شدید از خانواده، تغییرات جسمی مانند چشمان شفاف یا قرمز، مشکل در تکلم، کاهش بی دلیل وزن، خارش پوست، درد و غیره از جمله تغییراتی هستند که باید نسبت به آنها هشیار باشید.
وی به مراحل تجربه و مصرف مواد اشاره کرد و افزود: واقعیت این است که وابستگی به مواد به طور ناگهانی اتفاق نمی‌افتد، بلکه فرایندی است که به طور گام به گام و در قالب یک فرایند پیش می‌رود.
وی گفت: مرحله اول، تجربه مواد است که در این مرحله معمولاً فرد در میهمانی‌ها به صورت تفننی، برخی از مواقع شب‌های تعطیل، تحت فشار همسالان، از روی کنجکاوی و هیجان‌خواهی به مصرف مواد می‌پردازد. مرحله دوم مصرف منظم‌تر مواد است که فرد به صورت منظم مواد مصرف می‌کند، معمولاً به یاد نمی‌آورد که مثلا شب گذشته چه رخ داده، و مرحله سوم سقوط در باتلاق اعتیاد است که خصوصیات این مرحله عبارتند از افزایش مصرف روزانه، مصرف مواد خطرناک، نیاز به پول بیشتر برای خرید مواد، افزایش تعارض در کانون خانواده و…
هدایتی گفت: تشخیص به موقع سوء مصرف مواد برای پیشگیری از وابستگی بسیار مهم است. با این حال تغییراتی در رفتار، محیط پیرامون، دوستان و حتی اشیاء و وسایل افراد به وجود می‌آید که این تغییرات در سه مرحله قابل شناسایی هستند.
وی نشانه‌های اعتیاد در مراحل ابتدایی را شامل خودداری از برخورد مستقیم فرد معتاد با اعضای خانواده، سرگرم شدن به اموری که قبلاً توجه چندانی به آنها نداشته است، ظاهر شدن پی در پی در جلوی آینه برای اطمینان از اینکه وضع ظاهری‌اش مرتب است، مصرف سیگار، مشاهده ته سیگار در مکان‌های مختلف، توجه به آرایش و اصلاح صورت برای شاداب جلوه دادن خود سعی در عادی جلوه دادن امور و برخورد متفاوت و همراه با گذشت با موضوعات در مقایسه با گذشته، بیرون رفتن از منزل در اوقات نامناسب و ارتباط با افرادی تحت عنوان دوستان جدید بدون آنکه همکلاسی باشند.
هدایتی گفت: شناسایی اعتیاد در مرحله پیشرفته نسبی نیز شامل لاغر شدن نسبت به چند ماه قبل و تغییر رنگ لب‌ها، کبودی اطراف چشم‌ها، قی کردن مرتب چشم‌ها و پف همراه با چروک در اطراف چشم‌ها، تغییر رنگ پوست به رنگ زرد تیره، سیخ شدن موها، تغییر وضعیت راه رفتن و خمیدگی در پشت بدن، خمیازه کشیدن، خواب‌آلود بودن، لرزش محسوس دست‌ها، بدخلقی، عصبانیت و از خود راضی بودن، دیر خوابیدن و دیر از خواب بیدار شدن، بی‌نظمی در امور روزمره، در وضع ظاهر و استحمام، رفت‌وآمدهای مشکوک، منزوی شدن و کناره گرفتن از خانواده، ارتکاب اعمال خلاف، ربودن اشیاء منزل و فروش آنها، نیاز دایم به پول و بدهکاری به افراد است.
مشخصات فرد معتاد در مرحله پیشرفته نیز شامل اطلاع کلیه افراد از اعتیاد فرد و تغییرات فیزیکی مختلف، طرد شدن از طرف خانواده و اجتماع، از دست دادن تمرکز حواس و عدم تشخیص عواقب اعمال خود، بی تفاوتی کامل نسبت به مسئولیت‌های زندگی، عدم استقبال از هر گونه اقدام برای درمان اعتیاد و چاپلوس و متملق شدن، سعی در توجیه خود و انداختن تقصیر به عهده سایرین است.
(ایسنا)
