بلوغ چه نشانه ها و علایمی دارد و چرا نوجوانانی که در این دوران به سر می برند بداخلاق و پرخاشجو هستند؟
سینا، پسر نوجوانی است که هر کسی او را می‌بیند گمان می‌کند یک پسربچه ابتدایی است؛ لاغر و ظریف، اما سرشار از استعداد و هوش هیجانی و نگاه کنجکاو و روحی متلاطم در بحران بلوغ.
هر بار در جمع خانوادگی، بحثی، حول موضوعی خاص رخ می‌دهد، سینا موضعی متفاوت با سایرین دارد؛ بحث‌های طولانی و دامنه‌داری که معمولا به دلخوری او یا والدینش می‌انجامد؛ بحث‌هایی حول محور موضوعات روزمره و بی‌اهمیت که گاه منجر به عصبانیت و پرخاشگری هم می‌شود. او علاقه زیادی دارد که خود را مستقل از نظر پدر و مادرش ثابت کند. سعی می‌کند به دیگران بقبولاند که فلان ماجرا را بهتر از بقیه به‌خاطر می‌آورد. قیمت فلان جنس همان است که او می‌گوید. در هر بحثی سعی می‌کند نظر متفاوت خودش را به کرسی بنشاند. دائما تاکید می‌کند که سلیقه پدر و مادرش را نمی‌پسندد. به‌دنبال کسب مهارت‌های خاص و جدید و حتی گاه عجیب و غریب، برای جلب توجه اطرافیان خصوصا والدین خود است. مهمانی و دورهمی‌های خانوادگی را بیش از یک ساعت دوام نمی‌آورد، در عین حال در خانه ماندن را هم تحمل نمی‌کند و دائما دلش می‌خواهد جایی به جز اینجا باشد. اغلب اوقات در حال «یکی به‌دو» کردن با پدرش است. توقع دارد سوئیچ ماشین مادرش را به او بدهند تا کمی رانندگی کند و اگر با مخالفت والدینش روبهرو شود، استدلالش این است که خانواده‌اش او را دوست ندارند، حتی از او متنفرند و خواهرش را ترجیح می‌دهند. لج می‌کند، غر می‌زند، خواهرش را به دلایل واهی دعوا می‌کند و… .
اگر شما هم نوجوانی در خانه دارید، حتما این رفتارها برایتان تازگی ندارد؛ لجبازی‌های نوجوانی اتفاق تازه و تنها منحصر به فرزند شما نیست؛ مسئله‌ای است که در این سن و سال پررنگ می‌شود و گاه خانواده‌ها را دچار تنش و اضطراب می‌کند. در این فرصت به لجبازی نوجوانان، علل آن و راهکارهای کنار آمدن و مقابله با آن خواهیم پرداخت.
چرا لج می‌کنی؟
به‌طور کلی لجبازی نوجوانان تحت‌تأثیر عوامل عاطفی، روانی و اجتماعی است که هیچ کدام را نمی‌توان نادیده گرفت. مهم‌ترین و اصلی‌ترین علت‌های لجبازی در نوجوانان، بحران دستیابی به استقلال است که می‌توان آن را ذیل مبحث بحران هویت توضیح داد. در واقع بحران هویتی که سبب شکل‌گیری شخصیت نوجوان می‌شود در 3 مرحله اتفاق می‌افتد؛
مرحله اول
که سرآغاز نوجوانی است، زمانی اتفاق می‌افتد که نوجوان هنوز کاملا رشته‌های ذهنی خود را از دوران کودکی نگسسته، ولی قطع بعضی از آنها را شروع کرده و همین انقطاع اولیه باعث برخی ناآرامی‌های روحی یا به‌اصطلاح تکانش‌های روانی می‌شود؛ اضطراب، زودرنجی، افسردگی، درونگرایی و البته لجبازی… .
مرحله دوم
زمانی است که نوجوان در برابر محیط خود موضع مشخصی را اتخاذ کرده و برای زندگی‌اش طریقه رفتار معینی را درنظر گرفته، مشخصه این مرحله، در خود فرو رفتن و به گوشه‌ای خزیدن است.
مرحله سوم
مربوط به گشایش است. نوجوان در این مرحله فعال و مثبت می‌شود و این نشانه برون‌رفت از بحران هویت به شمار می‌آید و می‌توان امیدوار بود که نوجوان ثبات شخصیت خود را بازیافته باشد.
مراحل شکل‌گیری شخصیت و بحران هویت را بسیار مختصر بیان کردیم تا با هم به درکی عمیق‌تر از وضع روحی نوجوانانمان برسیم و بدانیم که چرا نوجوان گاه بنای بدخلقی و لجبازی می‌گذارد. او به‌دنبال یافتن خود و کسب استقلال و اثبات خود به‌عنوان فردی از جامعه بزرگسالان است.
کودک دیروز و نوجوان امروز ما بیش از آنکه تحت‌تأثیر عقل و استدلال باشد، رفتارهایش تحت کنترل هیجان و احساسات است، بنابراین گمان می‌کند که اگر رودرروی شما بایستد و هر بار نظری مخالف رأی شما ابراز کند، می‌تواند به استقلالی دلخواه برسد و خود را به‌عنوان فردی غیروابسته و دارای رأی و نظری منحصربه‌فرد به گروه خانواده، همسالان و… معرفی کند.
اگر کمی به عقب برگردیم و 2 تا 5 سالگی فرزندمان را به‌خاطر بیاوریم، می‌بینیم که او در آن زمان هم نوعی از لجبازی را در رفتارهایش داشت چرا که این محدوده سنی نیز زمانی است که کودک به‌دنبال احراز هویت و استقلال و خودباوری است و با لجبازی بر آن است که به والدین خود بفهماند که می‌تواند کارها را مطابق خواست خود و خلاف میل دیگران پیش ببرد.
فرزندانی که در کودکی نوع تربیتی را تجربه کرده‌اند که به ماندگاری لجبازی در آنها انجامیده است، در نوجوانی لجبازی‌های گسترده‌تری را از خود بروز می‌دهند؛ ازجمله آنهایی که با روش تربیتی سهل‌گیرانه یا سخت‌گیرانه تربیت یافته‌اند. این دسته از کودکان یا در اغلب اوقات «نه» شنیده‌اند که سبب عدم‌اعتماد به نفس، وابستگی، انزوا و… در آنها شده که در نوجوانی و زمان کسب استقلال به پرخاشگری و عصیانگری انجامیده یا همیشه «بله» شنیده‌اند و به همه خواسته‌های معقول و نامعقولشان رسیده‌اند که سبب می‌شود کودک هنگام رویارویی با مخالفت والدین خود در نوجوانی و زمانی که سلامت جسم و روحش مطرح است و در نقطه حساس تربیت قرار دارد، با شنیدن یک «نه» و مخالفت، دست به لجبازی بزند.
بنابراین لجبازی مشخصه سن و سال استقلال‌یابی است و مسئله‌ای شایع در میان نوجوانان به شمار می‌رود. اما اگر لجبازی ماندگار شود، نوجوان در بزرگسالی خود با مشکلات متعددی روبهرو خواهد بود و اطرافیان خود را دچار آسیب خواهد کرد. کم ندیده‌ایم افرادی که بر سر یک موضوع کوچک دست به لجبازی زده و هنوز که هنوز است کارها را نه با استدلال که با دعوا و کتک‌کاری پیش می‌برند و تنها برای به رخ کشیدن و اثبات خود اینگونه رفتار می‌کنند. افراد لجباز دارای اعتماد به نفسی پایین و خودباوری محدود و ضعیف هستند. پس چه کنیم که هم با لجبازی فرزندمان در برهه نوجوانی کنار بیایم و هم موجب ثبات آن در شخصیت او نشویم؟
تو لج کنی من چه کنم؟
یکی از عواملی که سبب لجبازی بیشتر نوجوان می‌شود، عدم‌شناخت دقیق والدین از ویژگی‌های نوجوانی و بلوغ است. اینکه احساس کنید نوجوان در برابر شما به بی‌احترامی، عصیانگری و بی‌تفاوتی عمدی دست می‌زند و خود را شکست‌خورده در امر تربیت او بدانید، باعث می‌شود که شما نیز تحمل‌تان در برابر لجبازی‌های او از دست برود و به عصبانیت، پرخاشگری، لجبازی متقابل و تنبیه بدنی و… بینجامد که نتیجه بسیار منفی‌ای در پی خواهد داشت. اما اگر به‌خودتان یادآوری کنید که نوجوان شما در حال تجربه یک مرحله منحصر به فرد است و با این کارها می‌خواهد به شما گوشزد کند که دیگر کودک نیست و بزرگ شده و باید همانند یک بزرگسال با او فکر و عمل کنند و نباید او را به شکل مستقیم مورد نصیحت قرار داد، اوضاع متفاوت می‌شود. شما به بینشی روشن در مورد نوجوانتان خواهید رسید و درکی صحیح و عمیق از وضع او خواهید داشت، بنابراین آرامشتان را از دست ندهید.
تو آزادی و من نگران
یکی از موقعیت‌هایی که معمولا به بگو و مگو و لجبازی می‌انجامد زمانی است که نوجوان احساس کند همانند یک کودک مورد مراقبت والدین خود قرار گرفته است. زمانی را به‌خاطر بیاورید که او بحث‌های طولانی را با شما برای رفتن به خانه دوستی که نمی‌شناسید آغاز کرده یا آن وقتی که می‌خواهد به شما بقبولاند دیگر می‌تواند مسیر خانه تا مدرسه را بدون سرویس و به تنهایی طی کند. او تصوری از نگرانی شما ندارد، بنابراین در چنین مواقعی خوب است بدون اینکه کلامتان رنگی از دلخوری، عصبانیت یا تهدید داشته باشد، به او بگویید که شما با آزادی او موافقید اما او هم باید برای نگرانی شما ایده و پیشنهادی را ارائه کند. حتی میتوانید گزینه‌هایی را در اختیارش بگذارید؛ «تو می‌توانی با دوست‌ات به پارک بروی، اما من هم حق دارم نگرانت باشم، بنابراین پیشنهاد من این است که تو در مورد دوست‌ات برای من بگویی»، «راه‌حل من این است که یک جلسه آشنایی با دوست‌ات بگذاریم» «تو آزادی با دوست جدیدت معاشرت کنی، اما برای نگرانی من هم فکری کنیم، بهتر نیست من تو را برسانم؟» یا… شاید خود نوجوان هم بتواند پیشنهادهای خوبی در این شرایط ارائه کند.
دلیل بیاورید، قهر نکنید
یکی از اتفاقات میمون و مسرت‌بخش دوره نوجوانی شکل‌گیری تفکر خلاق و انتقادی در نوجوان است. او دیگر کودک دیروز نیست که بی‌دلیل و مدرک چیزی را بپذیرد. اتفاقا باید این خصیصه را در نوجوان رشد داد. بنابراین برای هر مخالفت یا موافقت و هر مسئله‌ای که در محیط خانواده مطرح می‌شود، دلیل قانع‌کننده و منطقی داشته باشید و متقابلا با دلیل و انتقادها و مخالفت‌های نوجوانتان با روی باز برخورد کنید. نوجوانی که دارای تفکر انتقادی است و هر چیزی را بی‌دلیل نمی‌پذیرد کمتر در بزرگسالی آسیب می‌بیند. در واقع، هر کسی نمی‌تواند بی‌دلیل به او آسیب برساند یا او را فریب دهد. برای رشد تفکر انتقادی و خلاق در نوجوان، شما باید از انتقادات او با روی باز استقبال کنید. از او برای انتخاب‌هایش دلیل منطقی بخواهید و اگر موفق شد شما را قانع کند بپذیرید و شما نیز سر لجبازی نگذارید و گمان نکنید که او کمتر از شما می‌فهمد و تشخیص می‌دهد. او را تشویق کنید که مسائل را با دید انتقادی ببیند و تحلیل کند و نه نگاه پذیرفتنی صرف. برخی والدین گمان می‌کنند که هنوز هم همانند زمانی که فرزندشان در سنین کودکی بوده، باید برای حذف رفتارهای ناصحیح او، او را طرد یا با او قهر کنند، اما این بدترین رفتار ممکن است، نوجوان شما نیاز به توجه دارد نه طرد شدن، نیاز به‌دلیل و استدلال دارد نه سکوت.
سرزنش ممنوع
نصیحت‌های مستقیم و سرزنش‌آمیز در این دوره اثر بسیار مخربی بر رفتار نوجوان دارد. به‌دنبال راه‌های غیرمستقیم برای تذکر باشید. اگر نکات مثبت او را کمرنگ ببینید و در عوض به نکات منفی اخلاقی و روحی او تمرکز کنید به او یک سرنخ برای لجبازی خواهید داد چرا که به او آموزش می‌دهید که روی نکات منفی تمرکز کند. اگر او را با کسی مقایسه کنید، او نیز شما را با دیگر والدین مقایسه خواهد کرد و ذهنش مرتبا روی نداشته‌های خود و داشته‌های دیگران قفل خواهد شد و همین باعث ناامیدی از وضعش می‌شود و علتی برای لجبازی بیشتر.
با هم باشیم
یکی از مهم‌ترین و مؤثرترین راهکارها برای حل مسائل دوران بلوغ و نوجوانی برقراری رابطه نزدیک و صمیمی میان نوجوان و والدینش است. معمولا نوجوان با والد همجنس خود رابطه خوبی ندارند، اما این رابطه را می‌توان ترمیم کرد با اینکه نیاز به زمان دارد. ولی شما ناامید نشده و از پا ننشینید و مطمئن باشید هر بار یک قدم به صمیمیت و هدف نزدیک‌تر شده‌اید. اگر بخواهیم خلاصه‌ای از راهکارها را ارائه کنیم این است که جملات مثبت را جایگزین جملات منفی و عصبانیت کنید. اگر نوجوان شما به گوشی‌اش چسبیده و به جای درس خواندن سرش توی تبلتش است، به جای سرزنش، دعوا، نصیحت و… به او بگویید: «می‌توانم کمی تبلتت را قرض بگیرم؟ گوشی من دچار مشکل شده و من نیاز به تلفن دارم» یا جایگزین‌های از این دست. قرارهای دونفره با او بگذارید و فقط خوش بگذرانید و به علایق نوجوانتان برسید، قرار را از علاقه‌مندی‌های او شروع کنید، سینما، فوتبال، مهمانی، خرید و… اینها سبب شکل‌گیری حس قدرشناسی و محبت در نوجوان و صمیمیت متقابل خواهد شد.
مسئولیت بدهید و تشویق کنید
نوجوانان برخلاف آن چیزی که به‌نظر می‌آید، از پذیرفتن مسئولیت‌های کوتاه، مورد علاقه و مهم لذت می‌برند. چنین مسئولیت‌هایی را به آنها بسپارید و در ازایش تشویق و تشکر را فراموش نکنید. اما در سپردن مسئولیت به نوجوان مراقب باشید که چه مسئولیتی و در چه زمانی به نوجوان واگذار می‌شود. چه اینکه اگر انتخابتان صحیح نباشد، او را دلزده خواهید کرد، پس علایق و خصوصیات او را خوب بشناسید.
بلوغ، شروع لجبازی
در مورد بلوغ و مختصاتش بسیار صحبت شده است. اغلب پدر و مادرها می‌دانند که نوجوانشان در آستانه بلوغ دچار تغییرات گسترده جسمی و نوسانات عمیق روحی می‌شود. تغییرات جسمی که در هر جنسیت- دختر و پسر ـ به شکل متفاوتی رخ می‌دهد و گاه اصلا ظاهر دوست داشتنی‌ای برای نوجوان ندارد، موهای چرب، بوی بد بدن، برجسته‌شدن برخی اندام‌ها و تجربه نخستین قاعدگی در دختران، احتلام در پسران و… سبب می‌شود که نوجوان خود را در سرزمینی جدید و برزخی ناشناخته حس کند؛ برزخی میان کودکی و بزرگسالی که خلق و خوی نوجوان را دستخوش تغییرات فراوان می‌کند. تأثیر هورمون‌ها و فشارهای متفاوتی که گاه منشأ جسمی و برخی اوقات منشأ روحی دارد، سبب می‌شود که نوجوان امروز و کودک دیروز ما دست به رفتارهای غیرقابل‌قبول و گاه تشنج‌آمیز بزند. لجبازی یکی از این رفتارهای خاص دوران بلوغ است.
برای هر مخالفت یا موافقت و هر مسئله‌ای که در محیط خانواده مطرح می‌شود، دلیل قانع‌کننده و منطقی داشته باشید و متقابلا با دلیل و انتقادها و مخالفت‌های نوجوانتان با روی باز برخورد کنید
پایگاه خبری تحلیلی «پارس»– مریم کمالی‌نژاد
