تکیه کلام شما چیست و هر تکیه کلامی چه خصوصیات اخلاقی با خود در بردارد؟
،دکتر حامد محمدی کنگرانی، روان پزشک: تکیه کلام عبارتی است که افراد ممکن است در موقعیت های گوناگون آن را تکرار کنند و انواع مختلفی هم دارند. تکیه کلام ها معمولا مشکلی محسوب نمی شوند و غالبا هم نیازی به حذف آنها نیست.
حتی بعضی از آنها می توانند اضطراب افراد را کاهش دهند. اما بعضی از تکیه کلام ها هم مناسب نیستند و کاربرد آنها در جمع ممکن است به سوژه ای طنزآلود یا تمسخرآمیز برای دیگران تبدیل و حتی باعث افت شخصیت فرد شود. تکیه کلام های مشکل ساز بهتر است حذف شوند. هرچند حذف آنها هم کار چندان راحتی نیست.
تکیه کلام های فرهنگی
برخی تکیه کلام ها فرهنگی و قدیمی هستند. کلماتی مانند چاکرم، مخلصم و نوکرم از تکیه کلام های قدیمی هستند که هیچ بار اجرایی هم ندارند؛ یعنی گوینده نه نوکر کسی است و نه چاکر کسی. متاسفانه این کلمه ها بار مثبتی هم ندارند و افراد را کوچک تر از آن چیزی که هستند، نشان می دهند.
البته اصطلاحاتی هم هستند که ریشه فرهنگی دارند. حتما دیده اید که فردی هنگام صحبت کردن مدام از واژه هایی مانند: «ببخشید، عذر می خوام و بلانسبت» استفاده می کند. این اصطلاحات نیز نشانه این است که فرد نگران اشتباهی از سوی خود است و قبل از اینکه مرتکب اشتباهی شود، عذرخواهی می کند.
اگر بخواهیم به پیدایش این کلمات دقت کنیم، فکر می کنم اصطلاحاتی هستند که از دوران قاجار و تهران قدیم مانده اند. در آن دوران لوطی مسلک و جوانمرد بودن فضیلت محسوب می شد و افراد سعی داشتند خود را خاکی تر و کوچک تر نشان دهند اما امروزه خیلی از آنها کاربردی نیستند و کلماتی بی معنی محسوب می شوند. بنابراین جایگاهی در فرهنگ لغات ما ندارند و چیزی جز یک تکیه کلام نیستند.
تکیه کلام های عادتی
گروهی از تکیه کلام ها را به صورت عادتی در افرادی که مشکل گفتاری دارند یا نقصان توجه و یا کمبود اعتماد به نفس دارند، مشاهده می کنیم. برای رفع این تکیه کلام ها توصیه می شود پس از مکثی کوتاه، سکوت یا یک کلمه ثابت جایگزین تکیه کلام شود.
«ببخشید» که تکیه کلام علی دایی است، مثال مصطلحی در همین زمینه است. به نظر می رسد گفتن کلمات این چنینی نشانه ناتوانی فرد در گفتن جمله یا بیان بعضی از کلمات و حتی فراموش کردن جمله باشد. حتی گفتن «اِ، عرض کنم خدمتتون که، حضور انور مبارکتان، به قول گفتنی و…» نیز تکیه کلام هایی مکثی هستند که اغلب برای فکر کردن و یادآوری جملات در طولانی مدت جا می افتند و به تکیه کلام تبدیل می شوند.
تکیه کلام های خارجی
امروزه کلماتی مانند «مای گاد! اوکی، نو پرابلم» و… از دهان مردم ایران زیاد شنیده می شود. البته این کلمات تکیه کلام های خارجی هستند که بین انگلیسی زبان ها رایج است. این تکیه کلام ها از افرادی که به کشورهای غربی سفر کرده اند به ایران آورده شد و بعد هم فیلم های ماهواره ای آن را رواج دادند. استفاده از این تکیه کلام ها نیز صورت خوشی ندارد، خصوصا اینکه از یک زبان بیگانه هم وارد زبان ما شده اند.
تکیه کلام های مذهبی
بعضی از تکیه کلام ها مانند یا اباالفضل، یاعلی، یا امام زمان، خدایا کمکم کن، الهی شکر و… ریشه مذهبی دارند. بسیاری از ایرانی ها برحسب میزان ارادت و اعتقاد مذهبی شان هرکاری که می خواهند انجام دهند، هرچند هم که ساده باشد، از چنین عبارات استمدادی نظیر یا اباالفضل و… استفاده می کنند. استفاده مکرر از این واژه ها به مثابه یک تکیه کلام و بدون توجه به بار محتوایی و زمان استفاده از آن ممکن است کارکرد معنوی آن را مخدوش کرده و آن را صرفا به لقلقه زبان تبدیل کند.
تکیه کلام های سینمایی
اگر سریال شب های برره را یادتان باشد، اصطلاحی با عنوان «نوفهمه» در آن به طور مکرر تکرار می شد. متاسفانه در آن ایام این کلمه در سطوح مختلف اجتماعی به شکل های سخیفی تکرار می شد و حتی برخی از کودکان برای پدر و مادرهایشان هم از این واژه استفاده می کردند. این حرکت فقط مختص کشور ما نیست و افراد زیادی تحت تاثیر شخصیت های سریال ها قرار می گیرند و سعی می کنند کلمه را برای خوشی، شوخی یا مقاصدی از این قبیل استفاده کنند.
متاسفانه شوخی نویس های ما هم محدود هستند. جواد رضویان، مهران غفوریان، مهران مدیری و بیشتر بازیگران و کارگردانان طنز نیز برای بامزه و جذاب کردن سریال معمولا از تکیه کلام استفاده می کنند. این کار ضعف سریال محسوب می شود و چون تعداد سریال هایی که در ایران ساخته می شود، محدود است، بینندگان انتخاب زیادی ندارند و به ناچار روی یک سریال متمرکز می شوند و تکیه کلام آن سریال روی ذهن ها تاثیر می گذارد و به شکل عادت کلامی در می آید.
آخرین آنها نیز «واس ماس» بود که به عنوان تیتر در برخی از جرائد هم استفاده شد. حتی گاهی افرادی از این کلمه استفاده می کنند که اصلا چنین تکه کلام هایی با شخصیت شان سنخیتی ندارد. استفاده از این کلمه در اشخاصی که مقام مهمی دارند، اصلا پسندیده نیست. گاهی بعض ها چنان تحت تاثیر شخصیت های ساختگی سریال ها قرار می گیرند که فراموش می کنند در یک مکان رسمی هستند.
تکیه کلام های مضطرب
تکیه کلام کاربرد دیگری هم دارد و آن زمانی است که فرد به دلیل ترس و اضطراب سعی می کند با استفاده از تکیه کلام، تنش خود را کاهش دهد. مثلا می خواهد چیزی را از آن خود کند ولی طرف مقابل مقاومت می کند و او در جواب می گوید که مثلا، «این واس ماس!» و با به کاربردن این اصطلاح، توجه طرف مقابل را از روی شیء منحرف و به خود جلب می کند.
کدام تکیه کلام ها باید درمان شوند؟
تکیه کلام یک عادت است. بخشی از روان پزشکی به اختلالات عادتی اختصاص داده شده است. حتما دیده اید که تیک های صوتی مانند سرفه هنگام صحبت کردن یا درآوردن صدایی خاص از گلو هنگام اضطراب فرد افزایش می یابد. گاهی هم وقتی اعتماد به نفس فرد پایین می آید، به طور مکرر از کلمه «چیز» استفاده می کند. این کار به طور ناخودآگاه باعث می شود اضطراب فرد کاهش یابد.
پس تکیه کلام در این موارد به خودی خود منفی محسوب نمی شود و شاید اصلا نیازی نباشد تکیه کلام را حذف کنیم. گروهی از مردم هم تلقین پذیری بیشتری دارند و دوست دارند همرنگ جماعت شوند و نشان دهند که انسان به روزی هستند. این افراد بیشتر تحت تاثیر تکیه کلام های سریالی هستند. افرادی نیز چندان به تغییر اعتقادی ندارند و کمتر از چنین اصطلاح هایی استفاده می کنند. این 2 حالت نیز مشکل محسوب نمی شود.
اما بعضی از تکیه کلام ها در جمع های خاصی به کار می رود. کودکان یا خانم ها و آقایان در محفلی جمع هستند و از تکیه کلام هایی که بی ادبانه هم هست استفاده می کنند. این تکیه کلام در ذهن فرد باقی می ماند و در یک موقعیت حساس که اصلا مناسب نیست استفاده می شود و شخصیت فرد را کاملا زیر سوال می برد.
این نوع تکیه کلام ها باید حذف شود. گاهی نیز افراد خودشان به دلیل خودآگاهی تمایل دارند تکیه کلامشان را حذف کنند. معمولا ارتقای جایگاه اجتماعی از نظر تحصیلی، اقتصادی، اجتماعی و…، خودآگاهی ای به افراد می دهد تا به شیوه صحبت کردن و استفاده از کلمات و چینش آنها بیشتر فکر کنند. چون چنین افرادی می دانند با استفاده از یک تکیه کلام ممکن است شخصیتشان زیر سوال برود.
• با گفتاردرمانی و رفتاردرمانی می توان به این افراد کمک کرد. درمان تکیه کلام دارودرمانی نیست، اما گاهی دیده می شود فردی برای حذف یک تکیه کلام، تکیه کلام دیگری را جایگزین می کند که این کار هم نادرست است.
گاهی وقتی به فرد دارای تکیه کلام می گویند که مثلا اینقدر از کلمه چاکرم استفاده نکند، از خودش مقاومت نشان می دهد و می گوید اصلا چنین تکیه کلامی ندارد. در این مواقع توصیه می کنیم فرد صدای خودش را ضبط و به آن گوش کند. این کار باعث می شود که خودش متوجه شود در چه موقعیت ها و حالت هایی بیشتر از تکیه کلامش استفاده می کند. وقتی صدای خودش را شنید، می تواند آگاهانه اقدام به حذف تکیه کلام کند. البته حذف تکیه کلام چندان راحتی نیست و به زمان نیاز دارد.
